Cоңғы кездері «Қазақстандағы зообақтар мен цирктар хайуанаттарға қауіп төндіретін ортаға айналып барады», «біздегі зообақтар ескірген, инфрақұрылым ақсап тұр, торлардың ахуалы адам шошырлық жағдайда» деген сарындағы зообақ туралы айтылған теріс пікірлерді жиі естіп жүрміз. Мұның бәрі Қазақстандағы зообақтардың жұмысына көңілі толмаған адамдардың наразылығынан туындап отырғаны белгілі. Тіпті әлеуметтік желіде бұл мәселе бір емес, бірнеше рет талқыланды. Бұл актуалды мәселе бойынша мамандардың да ойын білген болатынбыз.
– Жануарларды сақтау бойынша зоологиялық парктер өте тиімді. Тек оларды барынша дамытып, ондағы жануарларды сақтап, коллекциясын көбейту керек. Мемлекеттiк зоологиялық парктердiң негiзгi қызметiне Қазақстанның жануарлар дүниесiн сақтаудың, молықтыру мен пайдаланудың, дүниежүзiлiк маңызы бар Қазақстан фаунасының ресурстарын игерудiң ғылыми негiздерiн әзiрлеу жатады. Аталған заңнамаға сәйкес зоологиялық парктер жануарларды сақтау бойынша барлық талапты сақтауы тиіс. Жануарлардың қауіпсіздігіне зоологиялық парктердің әкімшілігі жауапты. «Жануарларды еріксіз және жартылай ерікті жағдайларда ұстау қағидаларын бекіту туралы» бұйрыққа сәйкес зоологиялық парктер барлық күту талабын орындауы қажет, – дейді Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің баспасөз хатшысы Сәкен Ділдахмет.
Зообақтың жұмысына көңілі толмайтын жанның бірі – Асан Анарбайұлы. Алматы қаласының тұрғыны хайуанаттар бағының жұмысы жоғары деңгейде болуы керек, зообақ қызметкерлері жан-жануарларға жақсы күтім жасай алмаса, оларға жеткілікті деңгейде табиғи орта ұсына алмаса, оны жабу өте дұрыс шешім деп отыр. «Жануарларды көргісі келген адамдар ұлттық қорықтарға барып та тамашалай алады» дейді ол.
Иә, жан-жануарлар қауіпсіз қоршалған аймақта өмір сүрсе, суықта тоңбаса, аштықты сезінбесе, ыстықтан зардап шекпесе дейсің. Міне, осындай жағдайлар жасалса ғана хайуанаттар бағын жануарлар үшін жайлы орын деп айтуға болады. Бір сөзбен айтқанда, зообақ әуелден сыртқы әлемнің барлық қауіп-қатерінен қорғалған, бейбітшілік пен тыныштық мекені емес пе еді.
Құсбегі Руслан Абыл еліміздегі зообақтарға қатысты сыни пікірлердің айтылуы орынды деп санайды. Қайта сол ескертпелер арқылы нақты жұмыстар жасалып, ондағы қызмет сапасы да артатынын тілге тиек етті.
– Қаланың тұрғындары ауылдағыдай жан-жануарларды табиғатта тірілей көп көре бермейді. Сондықтан зообақтар олар үшін қызық. Бұрын көрмеген, тек қана теледидардан көрген тіршілік иелерін жақыннан көрудің әсері бір бөлек. Егер зообақтағы жағдайлар тұрақты болса, аңдардың күтімі де жақсы болса, онда келушілердің саны да көбейеді. Осы ретте зообақ басшылығына ұсынысымды айта кетейін. Жануарлар тұратын аймақтың волерлары неғұрлым кең болса, олардың жүріп-тұруына да, еркін қимылдауына да ыңғайлы болар еді. Біздегі зообақтарда бұл мәселе әлі де толық шешілген жоқ. Сондықтан басшылықты да, зообақты да сынаушылар көп. Жаңағы айтқан сыннан нәтиже шығарылып, волерлар кеңейтілсе, оның ағаштары, декорациясы бәрі жайнап тұрса, ас-суы таза, дизайны келіскен болса, хайуанаттарды тамашалауға келген адамдар да жақсы әсермен кетеді, – деген ойда.
Өз кезегінде меценат Хасан Жұмабаев та еліміздегі зообақтарға суды жақсы көретін жануарларға қолайлы сарқырама, жасанды су қоймаларын орнату туралы ұсынысын білдірді.
– Алматы зообағына барғанымда-ақ аюдың тар қоршауда өмір сүріп жатқаны былай тұрсын, шомылатын суының сарғайып кеткенін көрдім. Дамыған елдерде суды жақсы көретін жан-жануарларды үлкен сарқырамалардың жанына орналастырып, ондағы температураны да бақылап отырады. Бізде аптап ыстықта пілдер мен ақ аюлардың қиналып, ысынап-пысынап, ақырып-шақырып тұрғанын талай көрдік. Бұл арада адамдар үшін қаламызда онсыз да жетіп артылатын аквабақ пен бассейндерді Орталық саябақтың территориясында көбейткенше, суды жақсы көретін жануарларға қолайлы сарқырама, жасанды су қоймаларын неге жасамасқа? – деді белгілі меценат.
Біз жоғарыда айтылған даулы мәселеге қатысты әңгімелерге жауап алу үшін Алматы зообағының кіші ғылыми қызметкері Жансая Ахметкәрімқызымен телефон арқылы хабарластық. Жансая сөз арасында еліміздегі хайуанаттар бағы өз-өзін ақтамайтыны, Алматы хайуанаттар бағы мемлекет арқылы қаржыландырылатынын да айтты.
– Мұндағы жан-жануарларға дұрыс күтім жасап, олардың қауіпсіз әрі жайлы өмір сүруіне атсалысып жатырмыз. Зообақты жақтайтындар да, даттайтындар да бар. Ол қалыпты нәрсе ғой. Бүгінгі таңда зообақтар құрып кету қаупі төнген түрлерді сақтауға үлкен үлес қосып келеді. Кейбір сирек кездесетін жануарлар зообақтардың арқасында ғана сақталып, табиғатқа қайта оралғанын бірі білсе, бірі біле бермейді. Бүгін Алматы хайуанаттар бағына 160 камера орнатылған. Сондай-ақ мұнда күндіз 7, түнде 3 мал дәрігері кезекшілікпен жұмыс істейді. Зообақта қасқырлар 800 шаршы метр мен аюлардың 1300 шаршы метр еркін жүріп-тұруына ыңғайлы, аумағындағы кең, жаңа вольерлер құрылысы жүргізілуде. Жуырда Тянь-Шань қоңыр аюларына арналған, жалпы көлемі 255 шаршы метр құрайтын волерлер қайта жөндеуден өткізілді, – деп жауап берді зообақ қызметкері.
Ол сондай-ақ Алматы хайуанаттар бағында мал дәрігерлері, биологтар, зоологтар жұмыс істейтінін, мамандар үнемі тәжірибе алмасу үшін, біліктілігін арттыру мақсатында шетелдегі зообақтарға іссапарларға шығып тұратынын, жуырда зообақ мал дәргерлері Швецияға барып келгенін жеткізді.
Алматы хайуанаттар бағында жануарлардың туу көрсеткішінен өлу көрсеткіші жоғары деп дабыл қаққан тұрғындар үшін Алматы зообағының қызметкері Жансая Ахметкәрімқызы бізге жан-жануарлардың өлім-жітім, туу көрсеткіштеріне қатысты статистикалық мәліметтерді берді.
Деректерге сүйенсек, 2019 жылы Алматы зообағы тапир, зебра, аққолды гиббон мен киіктерден, құстар арасында тазқарадан, тау қазынан және т.б. жануарлардан төл алған. Зообақта 2017 жылы алынған төлдердің саны – 54 түр, 202 бас, ал өлім-жітім саны 88 болыпты. Үш жыл арасындағы көрсеткіштерді салыстыра отырып 2018 жылы өлім-жітім көрсеткіші едәуір азайғанын да байқадық (59 өлім-жітім). Өкініштісі, төлдеген жан-жануарлардың түрі біраз кеміген. Атап айтқанда, 37 түр, 830 бас. Бірақ төл саны 4 есеге көбейіпті. Ал 2019 жылы 9 ай ішінде 39 түр бойынша 444 бас төл алынған. Өлім-жітім саны да 45-ке азайған. Қалай болғанда да жағдайдың қалыпты болғаны күдік пен күмәннің сейілуіне септігін тигізері сөзсіз.
Сөз соңында «Алматы зообағындағы жағдай өткен жылмен салыстырғанда жақсарды. Сол үшін келер жылы да жоғары нәтижелерге қол жеткізіп, жақсы көрсеткіштерімізбен қуантамыз» дейді зообақ қызметкері.
Не десе де, әсем қала Алматыдағы, Қарағанды мен Шымкент қалаларындағы халықтың сүйікті демалыс орнына айналған зообақтардың жұмысы әлі де жіті қадағалауды қажет ететіні анық. Бұл мәселені халық қалаулылары да ескеріп, аталған демалыс нысанындарына жаңғырту жұмыстарын жүргізуге атсалысса, жұмыс бойынша бақылауды күшейтсе, түйдекті мәселенің түйіні де тарқатыла жатар.