Пандемия такси нарығына қалай әсер етті?
Елде төтенше жағдай жарияланғанда қалада тек рұқсаты барлардың жүріс-тұрысына ғана шектеу қойылған жоқ. Яғни, әкімдіктің «ақ» тізіміне енгендер емін-еркін жұмыс-үй арасында жүре алатын еді. Кейін жағдай сәл жұмсарып, тізім бойынша жүру туралы шектеу алып тасталды. Дегенмен қоғамдық көлік, теміржол және әуе қатынасы біраз уақытқа дейін жұмысын жалғастырмады. Міне, сол сәтте «көлігі барлар кезеңі» басталды. Жұмыстан қысқарғандар не көлік алып, не бар көлігін мініп, таксилетуге көшті. Бұл әдіс көптің қолайына сай келді. Өйткені қала арасында жүретін өзге көлік құралы жоқ, бағаны да өздігінше бекітуге мүмкіндік бар. Мұны жүргізушілер қалт жіберген жоқ. Мысалы, әдетте адам басына Нұр-Сұлтан-Бурабай бағытында 2,5-3 мың теңгемен оп-оңай баратын болса, қазір ол тариф 5 мыңға дейін өскен. Яғни, барып-қайтуға бұрын 6 мың теңге жететін болса, қазір ол тек бір бағыттың ақысы болып қалды. Әрі сенбі-жексенбі күнгі тариф жұмыс күндегіден біршама қымбат. Қалааралық қызмет көрсететін такси жүргізушісі Айбар Дәулетов (аты-жөні өзгертілді – ред.) халықтың баға бекіткенде шақырымға кететін бензинді ғана есептейтініне наразы. «Таксистердің уақыты, жолда ішіп-жем тамағы, энергиясы да есепке алынуы керек. Одан бөлек, жанармай бағасы да арзан емес. Көпшілігіміздің астымыздағы көлік ескі. Демек, жиі бұзылады. Өзім Нұр-Сұлтанда тұрамын. Күніне 2-3 рет Бурабайға адам тасимын. Кешқұрым баратын болсақ, ол кездегі тариф қымбат. Себебі қайтар жолда бос келуіміз мүмкін. Жалпы, баға бекіткенде бірнеше факторға сүйенеміз. Негізсіз көтермейміз», – дейді такси жүргізушісі.Ресми таксопарк қызметі тиімсіз бе?
Ал қала ішіндегі көлік қатынасына келсек, бүгінде көпшілік таксиді оператор арқылы шақыруды да, көшеден қол бұлғап тоқтатуды да азайтқан. Есесіне мобильді қолданбалар арқылы такси қызметін пайдалану жандана түсті. BusinesStat маркетингтік зерттеулер агенттігінің мәліметтері бұл айтқанымызды дәлелдеп отыр. Өйткені Қазақстандағы таксопарктер саны жыл өткен сайын азайып жатыр. Мәселен, соңғы үш жылда 18 пайызға қысқарған. BusinesStat аналитиктері мұндай тенденция такси агрегаторларының экспансиясына байланысты дейді. Себебі таксопарктердің гаражы, базасы, диспетчерлік пункттері бар классикалық үлгісі сәннен шығып келеді. Оның орнын агрегаторлармен жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлер мен делдал-парктер басып отыр. Қолда бар ашық деректерге сай, «Яндекс.Такси», Uber, «Максим», Bolt, «АпаруТакси», «Везет» сынды компаниялар әр тасымалдан 6-25 пайыздай табыс көреді деседі.
Таксистер мен агрегаторлардың нақты қанша табыс табатыны туралы мәлімет жоқ. Өйткені Статистика комитетінің такси кәсіпорындарының табысы жайлы мәліметтеріне қарасақ, жылына 3,5 млрд теңге. Бұл жерде жеке кәсіпкерлер мен заңсыз таксистер табысы ескерілмеген. Нарықта бәрі таза болуы үшін жүргізушілерді өз-өзін жұмыспен қамтушы ретінде тіркеу қажет. Айталық, 42 500 теңге жәрдемақы аларда кейбірі өзінің осы санатқа кіретінін салықты бір рет төлеу арқылы айқындаған. Десек те, ол үшін алдымен тиісті заңнама көтеріліп, Салық және көлік туралы кодекстерде реттелуі керек.
Таксистер қанша табады?
Осы ретте такси жүргізушілерінің айлық табысы шамамен қанша деген заңды сұрақ туындайды. Мұны білу үшін елордалық таксистерден сыр тартып көрдік. Журналист екеніңді білсе, көбінің именіп қалатыны бар. Сондықтан қарапайым жолаушы кейпіне ендік. Қозғалтқышының көлемі 1,6, 2014 жылғы Hyundai Accent мінген Марат мырза пандемияға дейін «Астана-Зеленстрой» ЖШС-інде қызмет еткен. Жұмысынан шығуының нақты себебін атамаса да, айлық ақысы 150 мың теңге шамасында екенін білдік. «Таңертеңнен кешке дейін жүріп табатын бұл жалақыға елордада отбасын асырау оңай емес. Жұмыстан шығып, көлік жүргізуге түбегейлі көштім. Бір сәтте төрт такси қызметін қатар қосып қоямын. Әрқайсысының артықшылығы бар. Біреуі қарбалас кезде жақсы табыс әкелсе, енді бірі әуежай сынды алыс қашықтықтағы тапсырыстар орындауға ыңғайлы. Арасында жеткізу қызметін орындаймын. Бірқатар компаниямен келісімге отырғанмын. Солардың тауарларын тапсырыс берушілерге жеткізіп беремін. Ол да тиімді екен. Әсіресе, пандемияда жұрт үйге әкеліп беретін қызметке құмарта түсті», – дейді Марат. Осылай ашылып сөйлеп жатқан сәтінде қызды-қыздымен қанша табатынын да білдік. «Айына жалпы 600 мың теңгедей табамын. Енді машина ауамен не сумен жүрмейді ғой. Бензин құясың, майын ауыстырасың. Аптасына айнадай қылып жуып тұру керек. Клиенттердің ақшасын алып отырған соң соған сай қызмет алғысы келеді. Ол да жөн. Шөлдегенде алатын су мен жүрек жалғайтын тамақ аласың. Соның өзінде табыстың өзі әдісі оңтайлы екенін түсіндім.Бағаның өсуіне кім кінәлі?
Экономист Жангелді Шымшықов «Такси жүргізушілерінің саны артқанында тұрған ешнәрсе жоқ», – дейді. «Әрлі-берлі қатынас жолдарының шектелген сәтін пайдаланып, такси қызметін көрсету – ақылды, іскер адамның әрекеті. Жұрттың бәрі таксист болып кетті дейтіндер болса, қолынан келсе өзі де істесін. Тыйым салынып жатқан жоқ. Арзан көлік алып, оны 2-3 жыл мініп, ақшасын шығарып алуына әбден болады. Қазір нарықтық экономика заманында өмір сүріп отырмыз», – дейді сарапшы. Сонымен бірге экономистің айтуынша, бағаның өсуі бірінші кезекте тұтынушыға байланысты. «Егер баға жоғары боп көрінсе, мінбесін. Тым жоғары екенін айтсын. Бәрі бір ауыздан қарсы болса, баға дереу түседі. 70 жыл Кеңес дәуірінде өмір сүрген соң сондағы психологиядан әлі арыла алмай келеміз. Саудаласу мәдениеті жоқ. Одан қалса, құн заңы күні бүгінге дейін жүріп тұр. Яғни, сол тауарды өндіруге кеткен еңбектің мөлшерімен өлшейді. Ал негізі қазір сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы арқылы анықталуы тиіс». Такси жүргізушілері көп жағдайда Lada Priora, Daewoo Nexia, Hyundai Accent, Kia Rio, Toyota Camry 40 сынды машиналарды тізгіндейді. Ресми таксопарктер қызметін қолданар болсаңыз да, аталған көлікке көп отырасыз. Сонымен бірге бүгінде Армения мен Ресейден әкелетін көліктер қарасы көбейген. Оған себеп – баға мен сапаның үйлесімі. Салыстыру үшін қарап көрелік. 2011 жылғы «қазақ» Daewoo Nexia бағасы орта есеппен 1,5 млн теңге болса, шетелден әкелінгендері 1,3 млн теңгеге жуық. Бір айта кетерлігі, құжаты қазақстандық болғанымен, байқағанымыз көбіне жүрген шақырымы көп, жағдайы мәз емес болып шығады. Ал оның жанында дәл сондай сипаттамасы бар «армян» арқырап тұр. Десек те, нарықта бюджеттік саналатын бұл көліктер бағасы қарқынды өсіп жатыр. Бұған жұрттың таксист қызметіне көптеп кіріскені де себеп болса керек.Жадыра АҚҚАЙЫР