Қамшының сабындай қысқа өмірінде жаңалық ашу бақыты бұйырған тұлғалардың есімі тарих бетінде мәңгіге алтын әріппен жазылары хақ. Сондай тұлғаның бірегейі Сухан Қамалов бірнеше кен орындарының ашылуына тікелей атсалысқан. Соның ішіндегі ең ірісі – әлемдегі көмірсутек шикізаты қорлары бойынша аса ірі кен орны – Қарашығанақ. Осы жерасты байлығы қоймасын бұл өлкенің маржаны, ал кәсіптің өзін аймақ пен ел экономикасының локомотиві деп атайды. Өкінішке қарай, Сухан Мақсұтұлы бір жыл бұрын көз жұмды. Алайда, белгілі геолог ғалым, білікті басшы, іскер және тамаша өндірістік ұйымдастырушы тұлғаның өмірі онымен бірге қызметтес болғандар үшін бір мінезділігі мен табандылығы, адамдарды ерте білетін жеке бас қасиеттері үлгі бола білді. Аза тұту күні алдында, осы бір тамаша азаматты еске алу үшін оның әріптестері, достары мен жақындары жиналмақ ниетте.
Сухан Қамалов Қазталов ауданының шалғайдағы Асан-Құдық ауылында дүниеге келді. Ол уақытта, жиырмасыншы ғасырдың отызыншы жылдар ортасында, бұл бірнеше ондаған түтіннен тұратын ауыл болатын. Бүгінде ол жерде бір ғана мал шаруашылық нүктесі қалған. Бірақ оның жерлестері Суханның ес білгелі алғаш естеліктерімен тығыз байланысты үйінің қай тұста тұрғанына дейін әлі күнге ұмытпаған. Өйткені осы бір ғажап адам туралы естелік ешқашан ескірмейді. Соғыс және соғыстан кейінгі жылдарға тап келген балалық шақтың қиындығы мол еді. Бастауыш мектепке кез келген ауа райында ондаған шақырым жаяу жүріп жететін. Бала кезден еңбек пен қиындыққа үйренген балалар үшін бұл үйреншікті жағдай болатын. Бүгінле Шинная Балка ауылындағы мектепте Сухан Қамаловқа арналған бұрыш бар. Кейінгі толқын мен жас ұрпақ оның сонау бала шағынан-ақ, «Еңбек, еңбек бәрін жеңбек» деген қанатты сөзді ақиқатқа шығарғанын білуде.
Сухан Мақсұтұлы өзінің туып-өскен жерін еш ұмытпағанын және байланысын еш үзбегенін атап кеткен жөн. Туысы Мұтиғолла Халеловтің айтуынша, Сухан Мақсұтұлының балалық шағы қиын болды. Балалар еңбектенді. Бірі малға қараса, бірі егін жұмыстарына атсалысты. Сухан малды да бақты, шөпті де жинады. Бірақ ешқашан жабырқаған жоқ. Құрдастары арасында жолбасшы, көшбасшы және үлгі бола білді. Студент кезінен-ақ каникулға келгенде, ауыл балаларына тәттілер мен Алматы апортын әкеп беретін.
– Ол жақсы оқып қана қоймай, өте тәртіпті, жинақы, қабілетті, ойлы болды, – дейді ол. – Емтиханды сәтті тапсырып, тек бестіктер алатын. Мектеп бітіргенде Суханға медалді өзім тапсырдым. Қатты қуандым. Ол маған туғанымдай еді.
Тағдыр мектеп қабырғасында жүргенде-ақ оны болашақ жары Әминамен жолықтырды. Бұл, шын мәнінде, тағдыр болатын, өйткені ауылда оның туыстары қатар өмір сүрді.
Қысқасы, «көрші едік, кездесуіміз мүмкін емес» дегендей болды. Қамаловтар отбасының көп жыл бойы берік болуы да осы адамдардың мінез тұрақтылығы мен адалдығының куәсі. Мектептегі достық нағыз махаббатқа ұласты. Мектепті жақсы бітіріп, жоғары оқу орнын аяқтауды күтуге тура келді. Әмина педагог мамандығын таңдады. Ал Сухан елге геологтан артық беделді және қажет мамандық жоқтығына сенімді еді. Мектепте алған білімі Қазақ мемлекеттік университетінің геология факультетіне сәтті түсуіне жеткілікті болды. Оқуын аяқтағаннан кейін Қамалов геологиялық партия коллекторы болып істеді. Өмірде кездескен қиындықтарды жас әйелі де бірге бөлісті.
Қабілетті және табанды жас маман көзге түсті. Мансабы тез көтерілді. Бірнеше жылдан кейін-ақ Қазақстан геология министрлігінің бас геологы боп тағайындалды. Бұл кезде бүкіл республика аумағында геологиялық барлау жұмыстарын жоспарлауға қатысуға тәжірибесі де, білімі де толық жетік еді. Алда әлі Геология және жер қойнауын қорғау жөніндегі комитет төрағасының орынбасары лауазымындағы жұмысы күтіп тұрған. Алайда бар күш-жігерін жұмсаудың басты нүктесі Орал маңы еді. Ол құдды қайта оралып келе беретін өзіндік координаттар жүйесінің тірек нүктесіндей еді. Бас геолог, Орал мұнай барлау экспедициясының бастығы, «Орал мұнай-газ геология» өндірістік бірлестігінің бас директоры. Лауазымдар ауысып жатты, алайда жұмысының басты мәні өзгеріссіз қалды. Сухан Мақсұтұлына жоғары кабинеттерде дәл осы Орал маңы есепсіз көмірсутек қорларына бай екенін қайта-қайта дәлелдеуге тура келді. Қарашығанақ ашылғанға дейінгі алты жыл бұрын ол Ленинград мұнай ғылыми-зерттеу институтында кандидаттық диссертациясын қорғады, онда бірінші кезектегі іздестіру орындарын белгілей отырып, Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігіндегі жұмыстың келешегі мол екенін теориялық түрде негіздеп берді. Соның ішінде Қарашығанақ құрылымы да аталған болатын. Геологиялық барлау кезінде де және кен орнын өңдеуде де Сухан Мақсұтұлының болжамдары қатесіз дәл келетін. Газ конденсатының алғашқы ағынын берген Қарашығанақтың №10 ұңғымасын да өзі қалаған еді. Бұл 1979 жылдың ортасы болатын. Кейіннен докторлық диссертациясында ол тереңде жатқан шөгінділердегі көмірсутек кен орындарын іздестірудің ғылыми негіздерін әзірлейді.
Қайсарлығы мен табандылығының арқасында 90-жылдардағы дағдарыстың қиын кезеңдерінен қиналмай өтті. Осы қасиеттері «Қарашығанақгазөндіріс» басқармасының басшысы лауазымына тағайындау кезінде ескерілді. Экономикалық байланыстардың құлдырау кезіндегі көбейіп келе жатқан мәселелерді тек ерік-жігері мол адам ғана еңсере білді. Сол кезде кен орнына Президент Нұрсұлтан Назарабевтың келіп, оны игеру үшін шетел инвесторларын тарту туралы жалғыз дұрыс шешім қабылдауы шешуші рөл атқарды. Қарашығанақтағы жағдайлар туралы оған Қамалов баяндап отырды.
Сухан Мақсұтұлы ең алғашқы инвесторлармен келіссөздер жүргізді. Шетелде де ел мүддесі үшін бірнеше рет өкілдік етті. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш энергетика және отын ресурстары министрі Қадыр Байкенов айтқандай, Қамаловпен таныстығы, ол геология жөніндегі комитет төрағасының орынбасары боп жұмыс істеген кезінен басталды. Сол кезде инвесторлармен жұмысқа тек сол тартылды. Сосын, кен орындарын игеруді қай компанияға сеніп тапсыру шешілгенде, Қамаловтан «Қарашығынақгазөндіріс» өндірістік бірлестігін басқаруды өтінді. Өйткені ол, оның барлық нюанстары мен оны дамытудың барлық тәсілдерін тамаша білетін.
Ал мынау KAZENERGY ассоциациясы төрағасының орынбасары, техника ғылымдарының докторы Ұзақбай Қарабалиннің пікірі.
– Біз Қамаловтың ғылыми зерттеулерге қабілеті жоғары кәсіби маман екенін білетінбіз және оның осы кәсіби қасиеттері Қазақ КСР Геология министрлігінің бас геологы болуына септігін тигізді. Осылайша, ел аумағындағы мұнай-газ жұмыстарын басқару, жоспарлау және іске асыруға мүмкіндік берді. Кейіннен Сухан Мақсұтұлы Батыс Қазақстан облысына жұмысқа келіп, бас геолог, сосын Орал «Мұнайгазбарлаудың» басшысы болды және Қазақстандағы ең терең ұңғымаларды бұрғылай білетін мамандарымен ерекшеленді. Қарашығанақтың ашылуы – оның керемет табыспен аяқталған еңбегі еді.
Биология-минералогия ғылымдарының докторы Балтабек Қуандықов та осындай пікірде.
– Батыс Қазақстан облысында Сухан Мақсұтұлының табандылығы мен талап етуінің арқасында КСРО Геология министрлігі арқылы Қарашығанақта жаңа іздестіру нүктесі бекітілді, – дейді ол. – Көп дау болды, бұл ұңғымадан ештеңе шықпайды, онда мұндай құрылым жоқ, бәрі жеті қиын тереңдікте жатыр деп айтқан «данышпандар» да табылды. Міне, сол ұңғыма артынан бәрі таңғаларлықтай нәтиже берді. Сондықтан Қарашығанақтың кіндік әкесі Сухан Қамалов деп есептеймін.
Қайсарлығы мен табандылығының арқасында 90-жылдардағы дағдарыстың қиын кезеңдерінен қиналмай өтті. Осы қасиеттері «Қарашығанақгазөндіріс» басқармасының басшысы лауазымына тағайындау кезінде ескерілді. Экономикалық байланыстардың құлдырау кезіндегі көбейіп келе жатқан мәселелерді тек ерік-жігері мол адам ғана еңсере білді. Сол кезде кен орнына Президент Нұрсұлтан Назарабевтың келіп, оны игеру үшін шетел инвесторларын тарту туралы жалғыз дұрыс шешім қабылдауы шешуші рөл атқарды. Қарашығанақтағы жағдайлар туралы оған Қамалов баяндап отырды.
Өз көзқарасын жай сөзбен емес, ғылыми аргументтерге сүйене отырып дәлелдеуге, қорғауға тура келді. Өзі және телавторлықпен 90 астам ғылыми еңбек жазды. Соның редакциясымен құрастырылған мұнай және газ кен орындарының орналасу картасы аса зор практикалық маңызға ие. Геология-минералогия ғылымдарының докторы, профессор Герой Жолаев та Қамаловтың ғылыми мұрасы орасан зор екеніне сенімді. Қазақстан – оның бір бөлігі ғана. Сухан Мақсұтұлы бүкіл Каспий маңындағы жерасты байлығын игеру жоспарын ғылыми негіздеп шықты.
Мұнай-газ саласының талантты геологтары мен мамандарының бірталай шоғырын тәрбиелеуде де Қамаловтың сіңірген еңбегі зор.
Ол туралы фильмдер түсіріліп, мақалалар жазылды, әріптестері «Сухан Қамалов» кітабында оның еңбегін жинақтап, осы бір жоғары дәрежелі маман мен ғажап адам туралы өз пікірлерімен бөлісті. Мерейтойына арналған салтанатты жиында жерлестері мен елдің басқа аймақтарынан келген қонақтар Қазақстан өзінің қазіргі табыстары үшін осындай дарынды маманға борышты деп атап кетті. Ғалымның еңбегін Қарашығанақтың 40 жылдығына арналған салтанатқа қатысушылар да мойындап өтті. Бүгінгі кен орны – озық технологиялар, ел бюджетіне аса зор аударымдар, қазақстандық тауар жеткізушілер мен қызмет көрсетушілерінің жобасын іске асыруға кеңінен атсалысу, мыңдаған жұмыс орны, тапсырыс берушісі «Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг Б.В.» компаниясы болып табылатын ауқымды әлеуметтік жобалар. Аумағында Қарашығанақ орналасқан Бөрлі ауданының атауы да ел аузында болды. Ондағы өмір, шын мәнінде, қайнап сала берді. Барлық осы оң өзгерістерге есімі зор алғыспен аталып жүрген адамның тікелей қатысы бар.
Отбасында қамқор әке. Әйелі Әмина екеуі екі ұл мен бір қыз тәрбиелеп жеткізді. Ұлдары әкесінің кәсібін қуғаны – оның талассыз беделінің куәсі. Екі ұлы да И.М. Губкин атындағы Мәскеу мұнай және газ институтын бітірді.
– Бас геолог болып істеген кезде, экспедицияға өзімен бірге мені жиі алып жүретін, – дейді ұлы, HSK Capital Holding бас директоры Хаммет Қамалов. – Әкем жұмыс істеген ұжым маған қатты ұнайтын, оны қоршаған атмосфера мен достары. «Геологтар – ерекше каста» деп бекер айтпайды. Әкем мүмкін Мәскеу ЖОО тапсырып көру керек шығар деді. Әкем маған үнемі қолдау көрсетіп, жанымда жүрді. Біз бірге бардық. Оқуға түскенімді естігенде, ол қатты қуанды.
Әрине, ата-ана үмітін ақтаған бала үлкен қуаныш сыйлайды. Мұнай-газ саласымен байланысты мамандықты Сухан Мақсұтұлының екінші ұлы Нұржан да таңдады. Ол әкесінің басшылық етуімен Қарашығанақта жұмыс істеп көрді. Қазір ол – Үкіметпен өзара іс-қимыл жөніндегі ҚПО директоры.
– Мен геологтар отбасынанмын, – деп атап өтті Нұржан Суханұлы. – Бұл мамандық таңдауда өз септігін тигізді. Әкем мені кабинетке отырғызып қоймады, үш жыл бойы жай жұмысшы болып жұмыс істедім. Бұл, әрине қиын, алайда өз мамандығыңның қыр-сырын үйренбей, адамдарды басқара алмайсың. Осы үшін әкеме алғысым зор.
Әкесі олар үшін жұмыста ғана үлгі болып қойған жоқ. Әрқайсысы басты деп есептейтін мінезінің бір қырын бөліп атайды.
Хаммет Қамалов: Әкем адамдарды құрметтейтін, оларды тыңдай білуге үйретті. Жоғары лауазымды тұлға, үлкен қызметте болғанына қарамайтын. Кейде адам өзгереді, асқақтап кетеді. Әкем ешқашан ондай болмады, бастысы – адамды құрметтеу, олардың пікіріне құлақ асу керек дейтін. Менің де қолымнан келіп жүр деп ойлаймын. Өз бетінше әрекет етуге тәрбиеледі. Ол өзі жетім болып өсті, өмірдегі көп нәрсеге өз бетінше қол жеткізді. Сөзсіз осының бәрі маған және менің балаларыма ықпал етті.
Нұржан Қамалов: Өзін таныта білу үлкен маңызға ие. Әке-шешеден алғанды барынша пайдаланып, ары қарай өзін дамыту керек. Ол қашанда ұжымның назарында болды. Ақкөңіл мінезімен ерекшеленді, жастарға көп көңіл бөлді. Сухан Мақсұтұлының жұмысын беріліп істеуге, өз мақсатына жетуге, ауқымды ойлауға үйретуінің арқасында оның шәкірттері қазір ірі мемлекеттік қызметтерде жүр.
Үй салып, ұл тәрбиелеп, ағаш отырғызу – көпке белгілі қағида. Қамаловтар балаларын жеткізді. Сухан Мақсұтұлы шағын да жайлы өз үйін тұрғызды. Мұнда ол туралы барлық естелік мұқият сақталып тұр. Екі бөлмеге үлкен де бай өмір тәжірибесі сыйып кетті. Кітаптар, журналдар, кәдесыйлар, құжаттар, фотосуреттер мен бейнелі архив... Құдды бір уақыт тоқтап қалғандай осы мұражай үйде. Жәдігерлер аса қымбат дүниедей ұрпақтан-ұрпаққа, қолдан-қолға мақтанышпен беріліп отырары сөзсіз.
Қонақжай, достарына есігі айқара ашық үйдегі тіршілік өз қағидасымен өтіп жатты және бұлар, өте дұрыс қағидаттар болатын. Сухан Мақсұтұлы отырғызған қайыңдар үй шатырынан да биіктіп көктеп кетті. Өз бау-бақшасында жұмыс істеуден еш жалықпайтын. Бұл сонау ауылдағы балалық шағынан қалған әдеттер еді.
С.Қамаловпен бірге жұмыс істеп, қызметтес болу бақыты бұйырған әріптестері, ол бүкіл әлем мойындаған Қаныш Сәтбаевтың іргетасын өзі қалаған қазақстандық геологтар мектебінің жалғастырушысы бола білді дегенді айтады. Инженерлік академия академигі, ҰҒА мүше-корреспонденті болған ол жоғары мемлекеттік наградалармен марапатталды: Октябрь Революциясы, «Құрмет белгісі», «Парасат» және ІІ дәрежелі «Барыс» ордендері. Осыншама марапаттарға ие бола тұрып, ол қарапайым қалпынан айныған жоқ. Оралдағы көмірсутек кен орындарын ашуға қомақты үлес қосқандарға арналған геологтар мен мұнайшылардың Даңқ аллеясында оның да бюсті тұр. Сухан Мақсұтұлы жұмысбастылығына қарамай, қоғамдық жұмыста да белсенді болды, депутат болып сайланды, облыстық балалар қорын басқарды. «Орал қаласының Құрметті азаматы» атағы берілді.
«Ұлы» деген ұғым, әдетте белгілі жаңалық ашқандардың есімімен тығыз байланысты. Қарашығанақтың ашылуы өте зор маңызға ие. Кен орны Орал маңы мен бүкіл Қазақстанның экономикасына, әлеуметтік дамуына зор үлесін қосып келеді. Сондықтан кен орнының тұңғыш ашушысы Сухан Мақсұтұлы Қамалов туралы естелік мәңгілік.
Арман ҚҰСАЙЫНОВ