Қазақстанда 2020 жылы зейнетақыға 2,5 триллион теңге төленді. Яғни, бүкіл бюджеттің 25%-на жуығы тек зейнеткерлерді қамсыздандыруға жұмсалды. Алайда бәрібір зейнетақы былай тартса, былай жетпейтін келте көрпені елестетеді. Елдегі орташа зейнетақының өзі 100 мың теңгеге де жуымайды екен, яғни 200 доллардан шамалы асады. Ал біз көз тіккен дамыған елдерде қариялар зейнет жасында әлемді аралап, жаһандағы жақсы курорттарда демалып, жан рақатына батады.
Зейнеткер тұрмысы неге құлдырауда?
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметінше, былтырғы жылғы қаңтар-желтоқсан айларында республикалық бюджеттен базалық зейнетақыға – 772,3 миллиард теңге, ал ынтымақты зейнетақыға 1 триллион 721,5 млрд теңге шығындалыпты. Бұл ретте желтоқсан айында ғана бюджеттен зейнетақы төлемдеріне – 211,7 миллиард теңге, оның ішінде базалық зейнетақыны төлеуге – 65,6 млрд, ынтымақты зейнетақыны төлеуге 146,1 млрд теңге бағытталды. Жалпы, 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстанда зейнеткерлер саны 2 миллион 247 мың адамнан асады. Еске сала кетсек, 2018 жылғы 1 шілдеден бастап мемлекеттік базалық зейнетақы төлемі, оның зейнетақы жүйесіне қатысу өтілін ескере отырып, әр алушыға жеке тағайындалады. Осылайша, егер қазақстандықтың зейнетақы жүйесіндегі жұмыс өтілі 10 жыл не одан аз болса, сондай-ақ мүлдем «стажы» жоқ болса, онда базалық зейнетақысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің 54%-ын ғана құрайды. Содан кейінгі 10 жылдан асқан әр жыл үшін оның мөлшері небәрі 2%-ға артады. Мысалы, егер қатысу өтілі 20 жыл болса, базалық зейнетақы ең төменгі күнкөріс деңгейінің 74%-ына, 30 жыл үшін күнкөріс шегінің 94%-ына тең болады. Жұмыс өтілі 33 жыл және одан көп болса, күнкөріс минимумының 100%-ы мөлшерінде белгіленеді. Басқаша айтқанда, күнкөріс шегі деңгейінде базалық зейнетақы алу үшін ең кемі 33 жыл жаныңды жалдап, еңбек етуге тиіссің. Әйтпесе, жағдайың күнкөріс шегінен де нашар болады деген сөз. Сонымен бірге жыл сайын құнсызданған ұлттық валюта да зейнеткерлердің тұрмысын тоқтаусыз құлдыратуда. Зейнетақы жинақтау жүйесіне жалақысынан жарна аударып тұрған зейнеткерлерге БЖЗҚ-дан да шамалы тиын-тебен жолданады. Алайда бұл қордағы ақшаны инфляция «жеуде»: мысалы, БЖЗҚ-ның салымшыларға қоса алған ең жоғары инвестициялық табысы 2020 жыл қорытындысында 10% болыпты. Әйткенмен, өткен жылы инфляция 7,3%-ға жетті. Яғни, қордағы қазақстандықтардың нақты табысы 3 пайызға да жетпейді. Оның үстіне, бұл – ең жоғары инвесткіріс. Кейбір азаматтар жинақтарының, керісінше азайып қалғанына шағымдануда. «2019 жыл қорытындысында БЖЗҚ-дағы жинағымда 2 миллион 378 мың теңге ақша болған. Ал 2020 жыл қорытындысында онда небәрі 1 млн 912 мың қалыпты. Қор жинақтарымыздың өсімін қамтамасыз етеді деді емес пе? Онда бұл не?! 466 мыңдай теңгеге кеміп кеткен. Біздің зейнетақы жинағымыз қайда кетуде?» – дейді Галина Крюк. БЖЗҚ азаматтардың жинақтарын алтынға, валютаға, акцияларға салады. Мысалы, дұрыс болжай алмай, әлдебір өнімсіз компанияның акциясына ақша құюы мүмкін. Кейін ол акциялар құнсызданса, тиісінше кейбір қазақстандықтың жинағы азайып шыға келетін көрінеді. Қордың түсініктемесі осыған саяды.Озық елдің үлгісі не дейді?
Дамыған елдердің 30-дығына ұмтылып отырғандықтан, солардың үлгісіне көз жүгірте кетелік. Ол мемлекеттердің зейнеткерлері негізінен жақсы өмір сүретіні аңыз емес, шындық. Осы тұрғыдан алғанда, «жас шағыңда – бейнетің, қартайғанда – зейнетің» дегенді қазақтың емес, солардың мәтелі десек жарасады. Бірден айта кетелік, олардың көпшілігінде зейнеткерлер аста-төк ақша алмайды. Онда қариялары қалайша шалқып өмір сүреді? Еуроодақ лидері Германияда әйелдер орташа есеппен 630 еуро, ерлер 1 080 еуро зейнетақы алады. Орташа зейнетақы – 770 еуро. Ұлыбританияда зейнетақы айына емес, апта сайын беріледі. Жасы келген адам үшін бұл – өте әділетті. Сонымен, британдықтарға орташа есеппен аптасына 125 фунт базалық зейнетақы беріледі. Оны алу құқығына ие болу үшін азамат елде кем дегенде 10 жыл еңбек етуі шарт. Егер ол жеке қаржы институттарының біріне зейнетақы жарнасын аударып отырса, онда одан алатын зейнетақысының ай сайынғы көлемін өзі анықтайды. Мұнда ешқандай шектеу белгіленбеген. Дания – әлемдегі ең көп зейнетақы төлейтін ел, орташа есеппен 2 800 доллар. Бұл елде өмір сүру ұзақтығы 80 жасты құрады. Даниялықтар 65-67 жаста зейнеткерлікке шығады. Дегенмен соған дейін олар біраз тер төгіп, мемлекетке көп салық төлейді. Өйткені қартайғанда өзін мемлекеттің асырайтынына толық сенімді. Францияда да әйелдер – 65, еркектер 67 жаста зейнеткер атана алады. Француздардың орташа өмір сүру ұзақтығы шамамен – 80 жас. Елдегі зейнетақының орташа мөлшері – 1 400 еуро.
Жапонияда зейнеткер орташа 1 700 доллардай зейнетақыға қол жеткізеді. «Күншығыс елінде» ерлер де, әйелдер де 65 жаста зейнеткер мәртебесін алады. Бірақ азамат ертерек, 60 жаста зейнеткерлікке кеткісі келсе, заңда бұған рұқсат етілген: тек зейнетақысы 25%-ға кемиді.
Дамыған елдерде қарттардың алатыны азық-түлікке, коммуналдық қызметтерге, киім-кешекке, күнделікті тіршілікке артығымен жетеді. Сондай-ақ олар жас кезде уақыты жетпеген жобаларын жүзеге асырып, хоббиімен айналысады, төрткүл дүниенің әр бұрышына саяхаттайды.
Егер табысы жетпей жатса, мемлекет көмекке келеді. Мысалы, Еуропа елдерінде зейнеткерлерге дәрі-дәрмек тегін таратылады, дәрігердің рецептісін көрсетсе болғаны. Мамандандырылған медициналық орталықтар, үйдегі күтім, бағасы арзандатылған пансионаттар, сауықтыру және демалыс орындары қарастырылған. Шетелге сапарлағысы келсе, мемлекеттің субсидиялауымен турагенттіктер жеңілдетілген жолдама береді. Бұдан бөлек, қалалық көлікте жүру тегін.
Мысалы, Испанияда зейнеткерлер ісімен айналысатын Инсерсо мекемесі қариялар үшін арзан бағаға экскурсияларды, ел ішінде және шетелге туристік саяхаттарын, курорттардағы демалысын, музейлер мен мәдени мекемелерге баруын ұйымдастырады.
Осы арқылы мемлекет егде жастағы азаматтарының әлеуметтік белсенділігін қолдайды. Бұл қариялардың денсаулығына игі әсер етеді, бойына қуат, жүзіне қан жүгіртеді.
Әупірімдеп күн көруде
Қазақстанда зейнеткерлер өздерін базары тарқаған, базардан қайтқан, өмірінен өлімі жақын қалған жан ретінде сезінеді. Тіпті, қазақстандық өлшеммен алғанда жоғары зейнетақыға ие адамдардың өзі онысы жыртықты жамауға жетпейтініне шағымданады. Ішкі істер органдарының зейнеткері Еркеш ағай ай сайын 170 мың теңгедей зейнетақы алып жүр. БЖЗҚ-да 4 миллионға жуық жинағы да бар. «1998-2017 жылдар аралығында жинақтаушы жүйенің қатысушысы болдым. Осы 20 жылға жуық уақыт ішінде ішкі істер органдары қызметкерлері жалақысының 20% көлемінде зейнетақы жарнасы аударылып тұрды. Ал қарапайым зейнеткерлердің жинақтары бұдан әлдеқайда аз екені белгілі. Соның өзінде бірнеше рет тұтынушылық несие алуыма тура келді. Мысалы, қызымды баспанамен қамту, оның Германиядағы 6 айлық оқуының ақысын төлеу, көлік сатып алу үшін банк қызметіне жүгінуге мәжбүр болдым. Бүгінде 10 миллион теңгеден астам қарызым бар. Егер мемлекет БЖЗҚ-дағы жинағым есебінен осы берешегімді өтеуге рұқсат етсе, өмірім біраз жеңілдер еді», – дейді ол. Қазақстанда ең төменгі зейнетақы мөлшері былтырғы 40 441 теңгеден 2021 жылы 43 272 теңгеге дейін өсті. «Ең төменгі» деген сөз одан төмені жоқ дегенді білдірсе керек. Бірақ одан да аз алатындар бар. Соның бірі – Тараз қаласының тұрғыны Гүлсағат ана. «Ең төменгі зейнетақы 43 мыңнан асады деп естігенмін. Алайда маған тек 25 мың теңге төленеді. Неге екенін білмеймін», – дейді ол. Бұрынғы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Біржан Нұрымбетовтің түсіндіруінше, кейбір кісілердің жұмыс өтілі аз болуы мүмкін. Ондай жағдайда базалық зейнетақысы күнкөріс шегінің небәрі жартысын, яғни 54%-ын ғана құрамақ. Зейнетақы көлеміне, сонымен қатар азаматтың зейнетке шығар алдындағы жалақысының көлемі де қатты әсер етеді. Ал зейнеталды жастағы азаматтардың біразы жұмыссыз, не ең аз жалақылы жұмысты қанағат тұтуға мәжбүр. Содан қолына тым төмен зейнетақы тиеді. «Гүлсағат Ш.-ның құжаттарын талдау көрсеткендей, ол кісінің 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі еңбек өтілі 3 жыл 2 ай екен. Сондықтан толық емес көлемдегі зейнетақы тағайындалған. Сондай-ақ орташа жалақысы 20,7 мың теңге болыпты. Сол себепті ол кісінің зейнетақысы 24 067 теңгені құрайды. Бұл жерде ынтымақты зейнетақы – 6 426 теңге, базалық зейнетақы төлемі – 17 641 теңге. Барлығы қолданыстағы заңнама нормаларына сәйкес есептелген», – деді ведомство басшысы. Қазақстанда зейнетақы жыл сайын өседі. 2021 жылғы қаңтардан ол тағы 7% жоғарылады. Оны инфляция мен девальвация жалмауда. Экономистердің байламынша, зейнетақыны көтеру жеткіліксіз. Зейнеткерлерге дамыған елдердегідей қолдау мен жеңілдіктер жүйесі қарастырылғаны жөн. Қариялардың жағдайы жақсы, көңілі тоқ әрі көтеріңкі болса, төмен зейнетақыға налымас па еді.
Айхан ШӘРІП