Жақында Global Firepower халықаралық ұйымы қарулы күштердің кезекті рейтингін жариялады. Қазақстан былтырғыдан бір саты жоғарылап, 62-орынға табан тіреген. Бірақ ТМД көлемінде Украина, Беларусь, Өзбекстан бізден оқ бойы озық екен. Армияға қыруар қаржы бөлінсе де, еліміздің әскери қуатын сарапшылар неге әлсіз деп бағалайды?
АҚШ орталық барлау басқармасының (ЦРУ) сараптама қызметі түзген әлемдік рейтингке 138 мемлекет еніпті. Әскери күш-қуат жағынан әдеттегідей үш держава көш бастап тұр. Олар – АҚШ, Ресей және Қытай. Үздік ондыққа Үндістан, Жапония, Оңтүстік Корея, Франция, Ұлыбритания, Бразилия мен Пәкістан кірген. Ең соңғы орынға Бутан жайғасыпты. Рейтинг жасау кезінде қорғанысқа жұмсалатын шығындар, техника мен құрал-жабдықтар арсеналы, жер көлемі, бюджеті, туу көрсеткіші, жан саны, әскер саны; танк, кеме, ұшақ пен басқа да әскери техника саны, мұнай өнімдеріне қолжетімділік сынды 50-ден астам жайтқа баса назар аударылады. Биыл Қазақстан бір саты көтеріліп, 62-орынға шыққан. Алдымызда – Сербия, артымызда – Хорватия. Бір қызығы, рейтингте 25-орынды иеленген Украина қару-жарағының 90 пайызы ескірген делінеді. Луганск пен Донбастағы соңғы оқиғалар украин қарулы күштерінің сепаратистерге қарсы тұруға қауқарсыз екенін айғақтады. Керісінше, кеше ғана Таулы Қарабақ соғысында Арменияны тас-талқан қылып жеңген Әзербайжан 64-орынды місе тұтыпты. 2021 жылы Қазақстан бюджетінің шығыны 32,6 млрд болса, қорғаныс саласына 1,5 млрд доллар қарастырылған екен. Бұл жалпы соманың 1,6 пайызынан асады. АҚШ орталық барлау басқармасы (ЦРУ) сайтының хабарлауынша, еліміз жыл сайын жалпы ішкі өнімнің 1,2 пайызын қорғаныс саласына бөледі.
Бірден айтайық, Қазақстан қазіргі әскери техникалармен жарақтануда Орталық Азияда көшбасшы саналады. Алайда қарудың бәрі бірдей су жаңа емес. Арасында Кеңес Одағынан мұраға қалған, Ресейден сатып алған ескі-құсқылары көп. Сарапшылардың пікірінше, Орталық Азияның өзге елдерінде мұндай да мүмкіндік жоқ екен. Өзбектер бізден сапасымен емес, санымен озуы ықтимал. Қазақстанның әуекүштері мен әуеқорғанысының деңгейі аймақтағы көршілермен салыстырғанда бірнеше есе жоғары. Бұған жұмсалған аста-төк ақша толықтай өз-өзін ақтаған. Өйткені әуекүштері кешені – (электронды, жердегі, ғарыштық және өзге де барлау күштері) XXI ғасырда армияның мерейін үстем ететін негізгі фактор.
Тағы сол Global Firepower мәліметіне сенсек, Қазақстан армиясында 650 танк, 800 БТР және БМП, 300 сүйрелмелі артиллерия, 100 бірлік дүркіндетіп ататын реактивтік жүйе бар. Әуе-әскери күштері мен әуетеңіз күштері, әскери теңіз күштерінде 222 ұшу аппараты тіркелген. Оның ішінде 76 жойғыш, 39 штурмдық, 18 әскери-көлік, 18 оқу-жаттығу ұшағы мен 71 әскери, 18 соққы беретін тікұшақ сақадай-сай. 15 әскери патруль кемелері де қолданыста.
Дегенмен кейбір сарапшылар әскери бюджет мөлшеріне қарамастан, қазақ армиясы әлі күнге дейін өткен ғасырда шыққан, тозығы жеткен техникамен жарақтанған деп есептейді. Келіспеске амал кем. Өткен ғасырдың 70-80 жылдары өндірілген Т-72 танктері, БМП-2, БТР-80А және БТР-82А бронды машиналары, МиГ-27, МиГ-23, МиГ-29, МиГ-31, Су-27 ұшақтары әскери техникамыздың басым бөлігін құрайды. Оның үстіне, техниканың басым бөлігін Ресейден аламыз. Рас, теріскейдегі жұртпен одақтаспыз дегеннің өзінде, әскери техникаларды өзге мемлекеттерден де сатып алуға кедергі болмауы керек. Тіпті, Израиль, Түркия қатарлы мемлекеттермен бірлескен кәсіпорын құрудың да артықтығы жоқ. Оны Таулы Қарабақтағы майдан дәлелдеді. Әрине, еліміздің қорғаныс өнеркәсібінде шетелдіктермен бірлескен кәсіпорындар бар. Бүгінде қорғаныс өнеркәсібі нарығында Қазақстан Аселсан Инжиниринг, «Семей Инжиниринг» АҚ, С.М.Киров атындағы зауыт, «Гранит-Талес Электроникс ЛТД» БК, «Орал» кеме зауыты, Kazakhstan Paramount Engineering бірлескен кәсіпорындары жұмыс істейді. Бірақ бұл кәсіпорындар танк, пилотсыз ұшатын аппарат, дүркіндетіп ататын зымыран кешендері, миномет немесе автомат тәрізді қаруларды жасамайды. Өзімізде өндірілген «Арлан» ауыр тұрпатты бронетехникалармен армияны қаруландыруға қатысты да дау-дамай болған. Компания министрлікті айыптаса, әскерилер ақталып баққан. Қысқасы, техникаға қатысты көкейде сан сауал бар.
Сарбаздардың кәсіби деңгейі әзірге белгісіздеу. Біреулер әлемде жоқ айбынды армияны айтып аруақтанса, енді бір мамандар қазақ әскерінің әзірлігі оқу-жаттығулар мен парадтар өткізуге ғана жарайды деп сөге жамандайды. Елімізде төмен дәрежедегі шиеленістердің алдын алуға арналған жаттығулар ғана өтетіні ешкімге жасырын емес. Яғни, жауынгерлер көбіне атыс қаруымен және қолдан жасалған жарылғыш құрылғылармен қаруланған террористік ұйымдарды, бандалық құрылымдары жою тәсілдерін үйренеді.
Есесіне арқа сүйейтін «ағаларымыз» бар. 2011 жылдың қазанда Қазақстанның жаңа Әскери доктринасы қабылданды. Доктринаға сәйкес, мемлекет жоғары дәрежелі кикілжің туғанда әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ететін ұжымдық жүйелердің көмегіне жүгінеді. Қазақстан Ұжымдық қауіпсіздік келісімшарты ұйымы (ҰҚКҰ) және Шанхай ынтымақтастығы ұйымы (ШЫҰ) сияқты ұжымдық ұйымдарға мүше. Әрине, олардың басты рөлдегі ойыншылары – Ресей мен Қытай. Айтпақшы, 2017 жылы жаңарған Әскери доктринаға «кибершабуыл» ұғымы қосылып, «кибер» сөзі 14 рет қолданылған. Одан бөлек, «гибридті күрес» деген де ұғым енгізілген. Бұл енді мүлдем бөлек әңгіме.
Айдар ДӘУІТҰЛЫ