Сәуірдің басында «Қазақстанда жаңа ипотекалық бағдарлама іске қосылады» деген тәуір жаңалық тарады. Бір қарағанда, мемлекеттің қамқорлығымен баспаналы болуға мүмкіндік берілгенін тәуір хабар демей, не дейміз? Тіпті, бұл жолғы ипотеканың жөні бөлек болып шықты. Өйткені бағдарлама әйелдерге ғана арналған. Атауы да соған сай – «Ұмай». Естігенде қуанғанымызбен, шарттарына тереңірек үңілген сайын осыған дейінгі бағдарламалардан аса айырмашылығы жоғын байқадық. Бірлі-жарым өзгерісі ғана бар ұқсас ипотекалық бағдарламаларды көбейте бергеннен не пайда? Санада осындай сауал туды.
Алдымен өтінім қабылдап бастағанына жарты айдай ғана болған «Ұмай» жайлы қысқаша айта кетсек. 12 сәуір күні «біз бастаймыз» деп сүйіншіленген бағдарлама, айтқандай әйелдерге арналған. Табысы 320 мың теңгеден аспайтын, 65 жасқа дейінгі әйелдер қауымын баспанамен қамтамасыз етуді мақсат етеді. Яғни, отбасындағы жалпы табыс осыдан аспауға тиіс. Бастысы, үй әйел адамның атына жазылады. Әйтпесе, отбасындағы табыс ортақ есептеледі. 25 жылға дейінгі мерзімге берілетін ипотеканы алу үшін соңғы 12 айдағы табысы ескеріледі екен. «Бағдарлама бойынша несие мөлшерлемесі – 12%, тұрғын үй қарызына ауысқан кезде несие мөлшерлемесі жылдық 3,5%-ке дейін төмендейді. Атыңызда баспананың бар-жоғы маңызды емес. Бағдарлама бойынша тұрғын үйдің ең жоғары құны – 30 миллион теңгеге дейін», – делінген ресми хабарламада. Байқағанымыздай, бұл бағдарламаның басқаларынан айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Талдап көрелік. Несиені 25 жылға беруі «7-20-25» бағдарламасында бар. Оның жылдық мөлшерлемесі 7 пайыз екенін ескерсек, «Ұмай» бұл жағынан ұтылып тұр. Дегенмен осы пайыз мәселесінде әйелдер ипотекасында «Отбасы банктегі» артықшылықтар қосылған. Яғни, үйдің жарты сомасын төлеген кезде бірден 3,5 пайызға азаяды. «7-20-25» ипотекасында тек жаңа үй ала алатын болса, мұнда қайталама нарықтан алуға рұқсат. «Баспана хитпен» салыстырғанда, мерзімі жөнінен «Ұмай» бес жылға ұзақ, 1 пайыздай мөлшерлемесі артық. Ал өзге шарттары ұқсайды. Мәселен, екеуінде де үй таңдауға келгенде еш шектеу қойылмайды. Кезекте тұрып алынатын ипотекалық бағдарламалармен салыстырудың қажеті шамалы. Өйткені олар белгілі бір азаматтар категориясына арналған. Ал біз тізбектеп шыққан бағдарламалар жалпақ жұртқа бағытталған. Осы күнге дейін әр ипотекалық бағларлама басталып, шарттары белгілі болған сәттен бастап түрлі сын айтылады, жазылады. Өзгеріс енгізуге қатысты ұсыныстар жасалады. Осы ретте құдды «біреуіндегі артықшылықты ұсына отырып, басқа бір қиындық не кемшілік қосайық» деп келісілгендей сезіледі. Осы бағдарламалардың барлық жағымды-жағымсыз тұсын таразылап, бәріне ортақ талаптармен біреуіне біріктіруге не кедергі? Көз алдымызға келтіріп көрсек. Үй таңдауда оның қайталама нарықта болу-болмауы, атында үйінің бар-жоғы ескерілмейтін, орташа пайыздық мөлшерлеме есептеліп, берілетін мерзімін 25 жыл етіп бекітіп, ипотекалық бағдарламалар берумен айналысатын екінші деңгейлі банктермен бірлесіп жұмыс істесе қалай болады?Бағдарлама көп, айырмасы қандай
Бұлай дейтініміз, кейде белгілі бір бағдарламаның он талабының тоғызына сәйкес келіп тұрғанмен, біреуінен сүрінетіндер болады. Ондайда үйлі болғысы келген азаматтың беті қайтып қалары сөзсіз. Яғни, бір-бірінен айырмасы аз ғана болатын бағдарламаның саны көбейгенімен, одан сапа артпаса қажеті қанша? Соңғы бес жылда Қазақстанда азаматтарға арналған қолжетімді баспана мәселесін ерекше көтеріп жүр. Осы мақсатта банктерге жеңілдетілген ипотекалық бағдарламалар аясында пайыздық мөлшерлеменің белгілі бір бөлігін субсидиялай бастады. Бірақ халықтың табысы азайып жатқан шақта жылжымайтын мүлік нарығындағы сұраныстың артуы көбіне табысы жақсы азаматтардың инвестициялық мақсатта баспана алуына жол ашып отырғаны да жасырын емес. Осыдан үш жыл бұрын елімізде бірден бірнеше ипотекалық бағдарлама өмірге келді. Ипотека дүмпуі жағымды әсері болғанын мойындау қажет. Себебі баспаналы болғандар үлесі бірден артты. Яғни, жоғарыда айтқан — инвестициялық мақсаттан бөлек, қарапайым халықтың да үйлі болғанын жоққа шығара алмаймыз. Өйткені статистикаға үңілсек, елдегі жиынтық ипотека қоржыны 2,0 трлн теңгеге, яғни екі есеге өскен. 2020 жылдың қорытындысы бойынша, Қазақстандағы ЖІӨ-нің 5 пайызын құраған. Қазақстан ипотекалық компаниясының сараптамасында аталған қоржынның басым бөлігі «Отбасы банк» тарапынан берілген қарыздарға тиесілі. Одан кейінгі орындарда, әрине «Қазақстанның тұрақтылық қоры» операторлығымен берілетін «7-20-25» және «Баспана Хит» бағдарламалары тұр. Әйтсе де, түбегейлі мұқтаждар баспана кілтін қолына алды деп те айту қиын. Жалпы алғанда жылжымайтын мүлік саласында мұндай парадокс өте көп. Тізбектесек, соңына таяу арада жетпейтін де болармыз. Былтыр «Отбасы банк» пен «Қазақстанның тұрақтылық қорының» еншісінде 1 трлн теңгеге жуық сомаға берілген ипотекалық кредиттер болған. Мемлекет тарапынан қолдау жасалатындықтан, қарапайым халық үшін тиімдісі де осылар. Бұдан артығы әзірге жоқ. Ал екінші деңгейлі банктердің жеке бағдарламалары тиімді бола бермейді. Оның айқын дәлелі ретінде аталған қос институттың мықтылап орнығып алғанын айта аламыз. Жеңілдетілген ипотекалық бағдарламалар өмірге келген соңғы үш жылда банктердің өз бағдарламаларының мөлшері алты есеге құлдыраған.Баға шарықтап кетті
«Отбасы банк» салымшысы емес немесе пәтердің жарты құнын әзірге жинай алмайтындар үшін пайызы жоғарырақ болса да «7-20-25» пен «Баспана Хиттен» жақсысы жоқ. Әрі осы екі бағдарлама орташа табысы барларға бағытталған жұмыс істейді. Яғни, соңғы үш жылдың қорытындысына қарасақ, ипотекалық кредиттердің 80 пайызы осы әлеуметтік топтар тарапынан алынған. Статистиканың аты – статистика. Бірақ тағы бір «десе де» дейтін жайт бар. Кейбірі өз табысын азайтып, жасырып көрсетуі мүмкін. Осы жағынан алғанда, толық сенімділікпен қандай да бір байламға келу қиын. Екінші деңгейлі банктерге қарағанда, негізі «Отбасы банк» әлеуметтік бағытталған банк саналады. Әйтсе де, заңнамалық тұрғыдан болсын, корпоративтік құжаттар жағынан болсын, банк жағдайы төмен, әлеуметтік аз қамтылғандарды баспаналы ету міндеттелмейді. Сондықтан да болар, оның ипотекалық бағдарламасы көбіне табысы салыстырмалы түрде жоғары азаматтарға бағытталады. Қаржылық институттың жақсы табыс табатындарға басымдық беруінің кесірі өзгелерге тиіп кетуі мүмкін екенін де ескеру керек. Яғни, табысы онсыз да төмен азаматтардың болашақта қарызын төлей алмауы мүмкін деген қауіп туындаса, екінші деңгейлі банктер мұны үлкен тәуекелге балап, ақыры тұрақты әрі жоғары табыс табатындарға қарай ығысып кетуі ықтимал. Сонда басында атап өткен жағдайға қайта ораламыз. Яғни, табысы жоғары адамдар бас-басына үйлі болып, жалға береді не жыл өткен сайын қымбаттайтын жылжымайтын мүліктің арқасында пайда көреді. Бұл болса, таразының екінші басындағы тұрмысы орта не одан да төмен топтың «бермесең, бермей-ақ қой баспанаңды» деуіне әкеліп соғады. Қаржыгер Расул Рысмамбетов ипотекалық бағдарламалардың көбейгені жақсы емес деген пікірде. «Негізі, өз басым, түрлі ипотекалық бағдарламаның көбейгеніне қарсымын. Себебі соның салдарынан нарықта баға қымбаттайды. Яғни, бағдарлама шартына сәйкес келетіндер үйлі болуы мүмкін. Ал енді жылдар бойы жинап, несиеге жүгінгісі келмегендерге қиын. Яғни, баға тек белгілі бір бағдарлама қатысушылары үшін емес, жалпы өседі. Теңгенің әлсірегені, ипотека көбейгені, зейнетақы жинағының бір бөлігін пайдалануға берілген рұқсат бар. Соған байланысты баға шарықтап шыға келді. Мемлекет өзін әлеуметтік тұрғыдан қамқор етіп көрсетуге тырысқанының кесірінен біраз уақыт қаражат жинағандар үй ала алмай қалып отыр. Екі ортада құрылыс компаниялары пайдаға көмілді», – дейді экономист. Әлбетте, азаматтарын ойлаған мемлекеттің өз тарапынан тиімді шарттары бар ипотекалық бағдарламасының болуы дұрыс. Бірақ сол жасалған қамқорлықтың әу бастағы мақсатқа жеткізгені маңыздырақ. Яғни, әр жаңа ипотекалық бағдарлама ашық деп жарияланған сайын нарықта жылжымайтын мүлік бағасы қолдан көтеріле берсе, одан зардап шегетін – қарапайым халық. Ал егер бәріне ортақ, плюс-минустері ескерілген бір ғана бағдарлама болатын болса, жұрт да қайта-қайта «желпініп», сұранысты арттыра бермес еді. Тұрақты даму сондай болатын сияқты.
Жадыра АҚҚАЙЫР