Елдің экономикалық әлеуеті, келешек ұрпақтың игілігі көп жағдайда минералдық шикізат ресурстарының көлеміне байланысты. Бүгінде Қазақстанда барланған пайдалы қазбалардың жалпы құны 3 трлн долларға бағаланған. Ал сарапшылардың пікірінше, болжамды геологиялық қор 9 трлн долларға жетеді. Біздің республика жыл сайын уранның 100%-ын, мыс, қорғасын, мырыштың 90%-ын, мұнайдың, темір өнімдерінің, ферробалқыманың 80%-ын, марганецтің 60%-ын, көмірдің, газдың және хромның 40%-ын экспорттайды. Ал кен орындары болса, сарқылып барады. Неге?
8 мыңға тарта кен орны бар
Ресми дерекке сүйенсек, қазір ел аумағында 8 мыңға тарта кен орны жұмыс істейді. Бірақ олардың басым көпшілігі шағын кеніштер, ал негізгі экспорттық әлеуеті бар ресурстардың бірқатары сарқылып барады. Көптеген ірі темір, марганец, титан, хром, мыс, алтын, күміс, қорғасын, мырыш және уран кеніштерінің 20-30 жылға, тіпті кей кеніштерде 10-15 жылға жетерлік қана қор қалған. Ал енді Кеңес заманындағы кеніштер түгесілгенде қала тіршілігі тау-кен байыту және металлургиялық комбинаттарға тәуелді Жезқазғанның, Таулы Алтайдың, Балқаш пен Қаратаудың жағдайы қалай болатынын ойлаудың өзі қорқынышты. Тағдыры қыл үстінде тұрғандардың қатарында Соколов-Сарыбай тобының кен орны, Риддер-Сокольный полиметалл кен орны, әлденеше қоңыр көмір және уран кеніштері бар. Сондай-ақ Сәтбаев, Риддер, Тишинское, Орловск және Малеев, тағы да басқа өнеркәсіптік қалалар мен елді мекендердің тағдырына қауіп төніп отыр. Қордың таусылуына байланысты Шығыс Қазақстан облысындағы Зырянов, Юбилейное, Шемонаиха және Арқалық, тағы бірқатар кеніштер жабылды. Сондықтан минералдық шикізат ресурсының орнын толтықтыру, жаңа кен орындарын ашу үшін жаңа барлау жұмыстарын жүргізу мәселесі өте өзекті. Алайда елімізде геологиялық барлаумен негізінен шетелдік және бірен-саран отандық ірі өндіруші компаниялар ғана айналысады. Мемлекет бұл салаға бөлінетін ақшаны кейінгі 20 жыл бойы үнемдеп келген. Мәселен, барлық геологиялық барлау жұмыстарына бағытталған инвестицияның тек 5% пайдалы қатты қазбаларды анықтауға жұмсалған. Ал минералдық шикізат ресурстарының қорын толықтыру және жаңа кен орындарын барлау үшін көп қаржы қажет.Геологиялық барлау жұмыстарына триллион теңге бөлінді
Премьер-Министрдің ресми сайтында Қазақстанның аумағын геологиялық зерттеу бойынша 2021-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның тұжырымдамасы жасалғаны туралы ақпарат жарияланды. Аталған тұжырымдама минералдық шикізат ресурстар қорын толықтыру, жер жынысының құрамын ғылыми-зерттеу, автоматтандыру және цифрландыру, геология саласын кадрлармен қамтамасыз ету және инфрақұрылымын дамыту, сондай-ақ еліміздің әлеуметтік-экономикалық ахуалын жақсарту мәселесін қарастырады. Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру үшін қазынадан 200 миллиард теңге және жеке инвестиция есебінен 800 миллиард теңге бөлу жоспарланған. Соның арқасында қазірге дейін барланған барлық аумақтардың геологиялық зерделенуін 94,5-тен 100 пайызға дейін, тереңдетілген геологиялық-минерагениялық карталауды 25,8-ден 37 пайызға дейін жеткізу жоспарланған. Сондай-ақ 50 болашағы үлкен қатты пайдалы қазба учаскелерін анықтау, игерілген қалдық бассейндердің геологиялық зерттелуін – 60 пайызға, аз тексерілгендерін 10 пайызға жеткізу міндеті қойылып отыр. Осыған орай болжамды ресурстар қоры едәуір артуы тиіс: алтын – 200 тонна, мыс – 5 млн тонна, полиметалл – 5 млн тонна, уран – 50 мың тонна, көмірсутегі – 700 млн тонна. Сонымен қатар геология сала мамандарының қатары 190 мыңнан 250 мыңға дейін көбейеді. «Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметке геологиялық барлаудың мемлекеттік бағдарламасын әзірлеуді тапсырған болатын. Өйткені мұнай-газ және тау-кен металлургиясын шикізат қорымен тұрақты қамтамасыз ету қажет. Ал пайдаланудағы кеніштер жылдан-жылға түгесіліп барады. Сондықтан минералдық шикізат ресурстарының қорын толықтыру және жаңа кен орындарын ашу мәселесі өте өзекті. Оның үстіне бүгінде ел аумағындағы жер қойнауының 25 пайызы ғана барланған» деген болатын Премьер-Министр Асқар Мамин кезекті Үкімет отырысында. Премьер-Министрдің айтуынша, геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесінде шикізаттық қорды молықтыру арқылы еліміздің, әсіресе моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық ахуалын сауықтыруға, өнеркәсіпті қарқынды дамытуға мол мүмкіндік туады. Жаңадан кеніштер ашылғанда жаңа өндірістік кешендер құрылып, ол 20 мың адамды жұмыспен қамтамасыз ете алатын болады. Сондай-ақ осы салаға 6 трлн теңгеге дейін инвестиция тартуға мүмкіндік береді.Шетелдік инвесторлармен шарт жасалды
Әлбетте, мемлекет тарапынан елдің минералдық шикізат қорын толықтыру мақсатында біршама жұмыс атқарылып жатыр. Бірақ қазір ол әлі де жеткіліксіз екені анық. Оның үстіне мұның нақты нәтижесін көру үшін кем дегенде 5-10 жыл уақыт керек әрі геологиялық барлаудың ықтималды тәуекелдерін де естен шығармаған абзал. Геология және жер қойнауын пайдалану комитетінің төрағасы Ақбатыр Надырбаевтың айтуынша, бүгінде «Қазгеология» АҚ осы бағытта шетелдік инвесторлармен тығыз жұмыс істеуге ерекше ден қойып отыр. Соңғы 3 жылда геологиялық барлауға салынған шетелдік және қазақстандық инвесторлардың бірлескен салымдары 168,8 млн теңгеге артып, 3,5 млрд теңге құрады. Осы уақыт ішінде Rio Tinto аустралия-британия концернімен, Ulmus Fund неміс инвестициялық қорымен және ILUKA Resources Limited (ILUKA) Аустралия компаниясымен келісімге отырған. Одан бөлек, Түркияның Yildirim Holding A.S. және Ресейдің «Полиметалл» АҚ инвесторларымен жұмыс істеуде. Шетелдік инвесторлардың қаржысы арқылы бүгінде 6 учаскеде геологиялық барлау жүргізіліп жатыр. Атап айтқанда, Rio Tinto (Ұлыбритания) Қарағанды облысының Қорғантас учаскесінде мыс-порфира кендерін, Ulmus Fund (Германия) Қарағанды облысының Балқаш-Сарышаған алаңында мыс-порфира кендері мен Бесшоқы алаңында асыл және түсті металдарды барлауда, DTK Metals and Mining B.V. (Yildirim Holding A.S., Түркия еншілес ұйымы) ШҚО Бақанас алаңының Майлышат учаскесінде құрамында алтын бар кендерді, ШҚО Суровский учаскесінде құрамында платиноидті және алтыны бар кендерді зерделеуде, «Полиметалл» АҚ (Ресей) Қостанай облысының шекара учаскесінде жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу алаңына айналдырған. «Жер қойнауын пайдалану жобалары бойынша аталған компаниялардың геологиялық зерттеу және барлау жұмыстары жүргізіліп жатқан учаскенің жалпы аумағы 20 мың шаршы шақырымды қамтиды. Осы 6 жоба бойынша тек қана іздеу кезеңінде тартылған инвестициялар сомасы 20 млрд теңгеге жуық. Сондай-ақ таяу жылдары геологиялық барлауға бағытталатын инвестиция көлемін 100 млн долларға жеткізу үшін «Қазгеология» АҚ Жапония, Иран, Түркия, Сингапур, Швейцария, Бразилия, Оңтүстік Африка, Сауд Арабиясы, Қытай, Аустралия, Канада, Чили, Ресей инвесторларымен келіссөздер жүргізуде», – дейді «Қазгеология» АҚ басқарма төрағасының міндетін атқарушы Қадыржан Қауылдашев. Бұдан бөлек, «Қазгеология» АҚ қала құраушы кәсіпорындарды қолдау әрі олардың минералдық шикізат базасын толықтыру мақсатында «Қазцинк» және «Қазақмыс» сияқты әлеуметтік маңызы бар ірі кәсіпорындармен ынтымақтастық шартын жасаған. Бүгінде компанияның геологиялық барлауға арналған инвестициялық портфелінде 52,5 млрд теңге жинақталған.Дәулет АСАУ