Сыйақысы – 2,3 млрд теңге
Сыйақысы – 2,3 млрд теңге
© коллаж: Елдар Қаба

Қазақстанда айына (!) 24 миллион теңге еңбекақы алатын мамандық иелері бар. Отандық банктер өз басшыларына қанша жалақы мен сыйақы төлегенін көрсетіп, жылдық есеп­терін жариялады. Әрине, мұндай адам сенбес жомарттық бизнес пен бұқараның – банк клиенттерінің есебінен жаса­ла­тыны жасырын емес. Сонымен бірге сарапшыларды төмен лауа­зымдардағы банк қызметкерлерінің ауыр жағдайы алаң­датады. Тіпті, жетекші банктердің өзінде кадр тұрақсыздығы ау­қым мен қарқын алды.

Банкирдің сыйақысы – бұқараның бірер жылдық табысы

Financekaz сарапшылары есеп­­тердегі ашық ақпаратты тал­дай келе, банк тізгінін ұстаған тұл­ға­лар қанша айлық алатынын анық­тады. Бұл ретте екінші дең­гей­лі банктердің және мемле­кет­тік банктің басқарма мүшелерінің жиынтық сыйақысы назарға алынды. Ал оған жалақы, сыйа­қы, бонус және басқа ақшалай ын­­­­таландырушы төлемдер кіреді. Мұ­ның сыртында, әрине банк бас­шылары борышкерлердің ке­пілге қойылған кәсіпорнын, ком­паниясын, акцияларын, вил­ла-коттеджін, аса қымбат автокө­лік­терін және өзге заттай бағалы ак­тивтерін өз меншігіне қарата ала­ды. Бірақ ондай деректер жыл­дық есептерге кірмейді, әдет­те банктік құпия деген ұғыммен бүр­кемеленеді. Сонымен,  2020 жыл қоры­тын­дысында жоғарғы басшылық құрам­ға төленген жиынтықты сый­ақы жөнінен ForteBank көш бастады: басқармасының 8 мү­шесіне 2,3 миллиард теңге ұста­тылды. Яғни, орта есеппен әр­қайсысына ай сайын 24 млн тең­геден берілген. Ресейлік банктің еншілес ұйы­мы – Сбербанк Қазақстан 8 бас­қарма мүшесіне 2,3 млрд теңге үлес­тіріпті: ай сайын 24 миллион­нан келеді. Солтүстік көршінің тағы бір ен­ші­лес банкі – Альфа банк Қа­зақ­стан небәрі 5 басқарма мүше­сіне 1,2 миллиард теңге бөлді: ай сайын орта есеппен әрқайсысына 20 миллион теңгеден тиесілі. RBK банкі 4 басқарма мүшесіне 854,4 миллион теңге немесе ай са­йын орташа 17,8 миллион теңгеден беріп, қошеметтеген. Halyk Bank басқармасына кіре­тін 11 тұлғаға 2,3 миллиард теңге жұмсады: бәріне тең бөлінгенде, ай сайын 17,4 миллионнан тиеді. Home Credit Bank 4 басқарма мүшесін 618,5 миллион теңгемен ынталандырған. Осының өзі оларға ай сайын 12,8 миллион теңгеден сыйлықақы алып отыруына жетіп жатыр. Қытай банкінің еліміздегі енші­лес ұйымы – Altyn Bank 5 басқарма мүшесіне 758 миллион теңге төлеп, құрмет білдірген. Ай сайын орта есеппен 12,6 миллион теңгеден.

Жүз шақты адам 14 миллиардты бөлісті

First Heartland Jusan Bank басқармасы құрамындағы 6 тұлғаға 652,4 миллион теңге шығындады: ай сайын – 9 миллион теңгеден. Еуразиялық банк 9 басқарма мүшесіне 722,2 миллион теңге не­месе ай сайын орта есеппен 6,6 миллион теңге берумен шектелген. Ресейлік тағы бір қаржылық ұйым ВТБ Қазақстан банкінің 4 басқарма мүшесіне 293 миллион теңгені немесе ай сайын 6,1 млн теңгені місе тұтуға тура келіпті. Kaspi Bank те шектен тыс «мал­шашпаққа» салынбағанымен, қай­ран қалдырды: 4 басқарма мү­шесіне жыл бойы 261,3 миллион теңге не­месе айына 5,4 миллион тең­геден таратты. Freedom Finance банкі (бұрынғы Kassa Nova) бұдан екі еседей көп қаражатты – 477,5 миллион теңгені басқарма мүшелерінің шотына ау­дарған. Бірақ олардың саны да екі есе көп: 8. Тиісінше, әрқайсысына әлдеқайда аздау – 4,9 млн теңгеден тиді. Рейтингтің соңғы жағына қарай Центр Кредит банкі орналасты: ол 7 басқарма мүшесіне 273 млн теңге (ай сайын 3,25 млн теңге) ғана бөлген. Отбасы банк 9 басқарма мүше­сіне 272,1 миллион теңге сыйлық­ақы төлегені туралы хабар әлеумет­тік желіні біраз дүрліктірді. Себебі бұл – мемлекеттік банк. Ол ел қазынасынан өте арзан бюджеттік кредитті алып, халыққа ипотека түрінде үлестірумен айналысады. Сонымен бірге, тұрғындардың жинақтарын айналдырып, өзгенің қаржысы үстінен пайда табады. Соған қарамастан Отбасы банк басқармасының әрбір мүшесі ай сайын орта есеппен 2,5 миллион теңгеден алған. First Heartland Jysan Bank-ке қосылып, биыл нарықтан кетіп бара жатқан АТФ банкі өткен жылы 14 басқарма мүшесі арасында 285,3 миллион теңгені бөліске салған. Әрқайсысы орта есеппен ай сайын 1,7 миллион теңгеден еншілеген. Сарапшылар зерттеуіне Нұр­банк кірмепті. Өзіміз анықтаға­нымыздай, Нұрбанк Директорлар кеңесі мен басқарма мүшелеріне сыйлықақыға жалпы сомасы 240,5 миллион теңге жұмсады. Бұл ал­дыңғы жылғыдан көп: 2019 жылы 193 млн теңге бағыттаған. Бұдан бөлек, 5,5 млн теңге көлемінде олар­ға әлеуметтік қолдау көрсеткен. Оның басқармасына – 4, директор­лар кеңесіне 4 адам кіреді. Тұтастай алғанда, осы 16 банк­тің 118 басшысына тек бір жыл ішінде жалпы сомасы 14 миллиард теңгедей төленген. Салыстыра кетсек, қазір мемлекеттің саудаға шығарылып жатқан стратегиялық активі – Ақтөбенің халықаралық әуежайы бұдан екі есе арзанға ұсынылып отыр. Яғни, банкирлер бір жылдық табысын ортаға тастаса, осындай екі әуежайды сатып ала салар еді.

Банк қызметкерлері неге бойдақ?

Басшылықтағылардың табысы банктің ағымдағы жағдайын да, табысы мен жетістіктерін де, тіпті банк ұжымындағы ахуалды да біл­дірмейді. Тіпті, банк көрсеткіштері құлдырап, ісі ілгері баспай жатса да, оның билік тізгінін ұстағандар миллиондап сыйақы ала беруі мүмкін. Мысалы, еліміздегі же­текші банктердің бірінің жеке тұл­ғаларды несиелеу бөлімінің бас­шысы Наталья банк қызметкер­лерінің қиын жағдайын айтты. «Осы банкте 2018 жылдан бері бөлім басшысы болып қызмет атқарып келемін. Қазір қолыма 240 мың теңге ғана аламын. Басшы болсам да! Төменгі қызметкерлер әлдеқайда аз алады. Жалақыны 20-30 пайызға көтереміз деп көптен уәде етіп келеді, сөздерінде тұр­майды. Біресе әлемдік қаржылық дағдарысты, біресе пандемияны сылтауратады. Бізден жоғары тұрған басшылыққа тамыр-таныс, туған-туысты алған. Олар өз ісін білмейді, біліктілігі жетпейді. Со­дан олардың жүктемесін бізге ар­тады. Салдарынан солар үшін де жұ­мыс істеуге мәжбүр боламыз», – дейді банктің бөлім басшысы. Жалпы, отандық банктерде қазір үздіксіз қайта құрулар, штат қысқарту, филиалдарды бір-біріне қосу, өңірлердегі бөлімшелерді жабу процестері жүріп жатыр. Ма­мандардың мойындауынша, жұмыс іздеген банк қызметкерлері көп. Сонымен қатар біразы бір орында көп тұрақтамайды. Өйткені шектен тыс ауыртпалық пен тым төмен жалақыға шыдамайды. банкир Жетекші банктердің өзі, тіпті кассир немесе менеджер ретінде жоғары оқу орындарының жоғары курс студенттерін алып жатқан көрінеді. Олар тәжірибе жинау үшін ұзақ әрі тынымсыз жұмыс істеуге көнеді. Мысалы, банктер клиенттер үшін кешкі 18.00-19.00-де есіктерін жапқанымен, іштегі жұмыс пен күнделікті есептер кешкі 9-ға дейін жалғасады екен. Банктегі қыздар мен жігіттер жеке өмірді жолға қоюға уақыт қал­майтынын, шаршап жығылатынын жасырмайды. Сондықтан банк­тердегі мансап сатысында өсуді ойлаған жастардың көбі сүрбойдақ не айырылысқандар көрінеді. Сондай-ақ жалақының аздығы оларға, тіпті ипотекамен баспана алуға мүмкіндік қалдыра бермейтін көрінеді. Яғни, банк секторы басшыларға жомарт, басқасына сараң.

Банктің араны ашылса қиын

Банкирлердің осы шалқыған шаттығы, сый-сияпаты мен сән-салтанаты клиенттердің есебінен жасалатыны жасырын емес. Осы орайда бас прокуратура жағымсыз әрі көңілсіз жаңалығын жария етті: «банктер қазақстандықтардың ақшасын негізсіз есептен шығарып отырған». Түсіндіре кетсек, Еңбек кодексінің 115-бабына және «Зей­нетақымен қамсыздандыру туралы» заңы 23-бабына сәйкес, банктерге клиенттің берешегі үшін оның жалақысы не зейнетақысының 50%-ынан астамын алып қоюға тыйым салынған. Алайда банктер бұл талапты сақтамайды, салда­рынан онсыз да борыш батпағына батқан адамды тіршілігін жал­ғастыруға қажетті тиын-тебенсіз қалдырады. «Банктер қарыз алушылардың ақшасын заңнамада белгілеген лимиттен жоғары көлемде алып қойып отырған. Kaspi Bank, Еу­разиялық банк, Халық банкі, Хоум Кредит энд Финанс банк азамат­тардың шоттарындағы қаражатын бекітілген тыйымнан жоғары кө­лемде есептен шығарған. Мысалы, Kaspi Bank Өскемен тұрғынының еңбекақы аударуға арналған банктік шоты бойынша Халық банкіне төлем талабын қойған. Осы талап түскенге дейін жұмыс беруші али­мент үшін оның еңбекақысының жартысын ұстаған. Нәтижесінде, азаматтың шотында небәрі 16 мың теңге (25%) қалған», – дейді бас прокуратура. Осындай фактілер Ақтөбе, Қа­рағанды, Жамбыл, Қостанай, Сол­түстік Қазақстан облыстарында анықталды. Үнсіз көніп жүргендері қаншама? Бас прокуратураның байла­мынша, банкирлердің осындай заңсыз әрекеттері кесірінен «қарыз алған халық жалғыз табыс көзінен заңсыз айырылып жатыр» және «бұл халықтың наразылығын тудырды». Құзырлы органның ұсыны­сымен, Қаржы нарығын реттеу агент­тігі проблеманы шешетін ша­ра қабылдап жатыр. Яғни, артық алынған қаражат 5 күн ішінде клиентке кері қайтарылуы тиіс. Банк омбудсмені Ерсерік Сиыр­баев мемлекеттік банкке қа­тысты бір деректі әңгімеледі: «От­басы банк» таяуда сотта жеңіліп қал­ған. Ол клиентінен 1 млн теңге айып­пұлды негізсіз өндірмек бо­лыпты. – Осыдан 2 жыл бұрын «Отбасы банкі» филиалының қызметкері кредиттік комитеттің тиісті шеші­мінсіз және өз әрекетін заңды түрде негіздемей-ақ, қарыз алушыны «алаяқсың» деп айыптап, 1 миллион теңге айыппұл салған. Мен мембанк басшысы Ләззат Ибрагимоваға хат жаздым. Сонда да «Отбасы банк» басшылары биігінен жерге түспей, филиалдың әлгі қызметкеріне қарыз алушыны қыса беруді, ал омбудсменді сотқа беруді тапсы­рады. Бұл дауға Наурызбай аудан­дық сот өз шешімімен нүкте қой­ды, – дейді Е.Сиырбаев. Оның айтуынша, Алматы қа­ласының Азаматтық істер жөніндегі Алмалы аудандық N2 сотында «Отбасы банк»-тың тағы бір талап арызы қаралып жатыр. Ол «несиені мақсатсыз пайдаланды-мыс» деп, басқа клиентке айыппұл салған. Оған да банк омбудсмені араласты. Соған қарағанда, мұндай оқиға жалғыз емес сияқты.

Елдос СЕНБАЙ