Республикалық маңызы бар табиғи қорықтар еліміздің экологиясы үшін аса құнды. Онсыз да экологиялық ахуал ушығып тұрған кезде оларды көздің қарашығындай сақтап, қорғау міндет-ақ. Әйткенмен салаға жауапты Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі күтпеген қадамға барғалы отыр. Алматы облысы мен Жамбыл облысының түйіскен жерінде жатқан Жусандала қорығының аумағын кішірейтпек. Олар мұндай аяқасты шешімді неге қабылдады, салдары қандай болмақ?
Өндіріс табиғаттан маңызды ма?
Жақында ғана Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі күтпеген жерден бір құжатты қоғамның талқысына шығарды. Зерделеп қарасақ, құжаттың атауы «Республикалық маңызы бар Жусандала мемлекеттік табиғи қорық аймағының аумағын азайту туралы» екен. Аты айтып тұрғандай, Үкімет қаулысының жобасы қорықтың шекарасын тарылтуды көздейді. Қалған жерге не істейді дерсіз? Босаған жерден өндірушілер қазба байлық өндірмек. Әуелі мына жайды ескерген жөн. Бұл қорық – бүтін мемлекет үшін аса бағалы аумақ. Алматы облысының Балқаш, Іле, Жамбыл аудандарын, Жамбыл облысының Қордай, Шу және Мойынқұм аудандарын қамтиды. Өте үлкен жер. Қызыл кітапқа енген аң мен өсімдігі көп. Қазір 2,7 миллионнан астам гектарды алып жатыр. Енді жоқ жерден Экология министрлігі қорықтың 176,15 гектар жерін кемітіп тастамақ. Бұл – аз жер емес, көлемді телім. Ал салаға жауапты министрлік мұның себебін қалай түсіндіргеніне тоқталсақ. Үкімет басшысы Асқар Маминге жолдаған түсіндірме жазбасында Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешев мұның республикалық алып магистральді салу үшін қажет екенін айтыпты. Қорықтың қысқарған жерінен сол жолды салуға қажетті құрылыс материалдарын өндірмек. «Үкімет қаулысы жобасының мақсаты – тиісті экологиялық шаралар кешенін әзірлей отырып, қолданыстағы «Алматы – Нұр-Сұлтан» трассасын қайта жаңартуды қамтамасыз ету. Автожолды реконструкциялау үшін кең таралған пайдалы қазбаларды – топырақ, қиыршық тас және басқасын өндіру қажет. Ол материалдарды трассаның жанынан, 100-400 метр қашықтықтағы карьерлерден алып, тасу болжанып отыр», – дейді елдің бас экологі. Неге осы маң таңдалды? Министр қорық жері халықаралық маңызы бар автожолдың реконструкцияланатын телімдеріне мейлінше жақын орналасқанын әрі трасса төсемі үшін қажетті материалдар мен ресурстарға бай жер екенін баяндапты. Сондай-ақ Брекешев ол жердің үлкен бөлігі кеңес кезінде игеріліп, карьер ретінде пайдаланылғанына назар аудартқан. «Олар табиғи экожүйелері адамның іс-әрекеті салдарынан айтарлықтай, елеулі түрде өзгертілген жерлерде орналасқан. Мұны табиғи зерттеулер растады. Карьерлер белсенді жұмыс істейтін трассаның бойында жатқандықтан, қорықтағы негізгі күзет объектілерінің шоғырлану орындары олардан біршама қашықта орналасқан», – дейді ведомство басшысы. Шынында да, солай болсын. Дегенмен жол бойында тек қорық емес, басқа да жерлер бары анық. Зерттеу арқылы басқа жерді табуға болатын тәрізді. Соған қарағанда министрлік кеңес кезінде карьер болған маңды біліп, қайтадан иек артпақ ниетте сынды. Біздікі болжам, ал сала мамандары, яғни экологтер не айтпақ?«Табиғатқа жасалар опасыздық болады»
Мына бір қызықты қараңыз. Әуелі бұл мәселенің артында жол төсейтін алпауыт компаниялардың мүддесі тұрған секілді. Себебі бұған дейін Экология министрлігі жер қойнауын қазғандар іргелес жатқан қорық аймағына заңсыз еніп кетіп, қазба байлық өндіргеніне қарсы шығып, дабыл қаққан. Енді аяқасты ұстанымы өзгеріп, жол құрылысын жеделдету үшін алпауыт қорық жерін қазуға рұқсат бере қалды. Эколог-зерттеуші Сәбит Нұрғожаев осы мәселеге алаңдап, біршама жайдың басын ашқанын білеміз. Маман министрліктің «жолға жақын жерде флора мен фауна жоқ» деген дәйегін орынсызға балап отыр. Өндіріс болған жерде шаң көтеріліп, қорыққа жетпейтініне ешкім кепілдік бере алмайды. Бұл – бір. Екіншіден, техника даусынан жануарлар үркіп, босып кетуі мүмкін. Бұл – екі. Осы сауалдарды министрлік айналып өтіп отыр. Ведомство басшысы «Жол құрылысы аяқталғаннан кейін карьерлерді пайдалану тоқтатылып, олар қалпына келтіріледі және жобаға сәйкес қорық аймағының құрамына қайтарылады», – депті. Айтпақшы, қорық аумағы бірінші рет азайтылмаған. 2019 жылы 14 мамырда Асқар Мамин «Республикалық маңызы бар Жусандала мемлекеттік табиғи қорығы аймағының аумағын кішірейту туралы» №282 Үкімет қаулысын қабылдапты. Қорықтың аумағы бірден 491,32 гектарға кеміген. Бұл «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасы аясында «Мерке – Бурылбайтал» және «Күрті – Бурылбайтал» жол учаскелерін реконструкциялау үшін жасалған амал. Қысқарған 500 гектардай жерде жолдардың құрылысына қажетті кең таралған пайдалы қазбалар өндірілген. Біраз уақыт бұрын «ҚазАвтоЖол» ұлттық компаниясы Алматы мен Нұр-Сұлтан арасындағы жолдың бір телімін қытайлық мердігерлер жөндеуге кіріскенін хабарлаған. Оған Қытайдың Sinohydro Corporation Limited компаниясы жұмылған сыңайлы. «Орталық – Оңтүстік» деп аталатын, ұзындығы мың шақырымдай бұл жобаны 2023 жылға қарай аяқтау жоспарланған. Жұмыстың тек жартысы біткен. Кейбір дереккөздер жолды реконструкциялауға 250 миллиард теңге бөлінгенін айтыпты. Енді тақырыптан ауытқымай, экология жайына қайта көшсек. Экологтердің басым бөлігі бұл іске қарсы. Мәселен, «Байтақ болашақ» экоальянсының төрағасы Азаматхан Әміртай да талқыға түскен құжаттың түбегейлі қате әрекетке бағытталғанын айтады. – Табиғат жанашыры ретінде біз бұл қадамға түбегейлі қарсымыз. Табиғи қорық не үшін құрылады? Себебі ол маңда жалпы адамзат үшін қастерлі саналған жануарлар мен өсімдіктер әлемі бар. Түрлі жобаларды сылтауратып сау жерді қайта қалпына келместей етіп бүлдіруге бола ма? Көп жайды тигізе беруге болады, бірақ бір ғана айтар сөз – бұл әрекет экология саласына жауапты министрліктің табиғатқа істегелі отырған опасыздығы. Экологияны қорғаудың орнына, қорлап жатыр, – дейді ол. Қорыта айтар болсақ, экологтердің қарсылығы расымен ойландырады. Егер жұрт айтқандай, бұл шынымен табиғаттан бұрын табысты ойлайтын алпауыт компаниялардың мүддесі болса, қарсылықтың орынды екеніне сөз жоқ. Сондықтан Экология министрі бұл мәселені қайта зерделеп, басқа амалын табуды қарастырғаны жөн деп білеміз. Әйтпесе, «бұрын карьер болды» деп жер қаза берсек, қорықтың сау-тамтығы қала ма?Мадияр ТӨЛЕУ