Елімізде коронавирусқа қарсы карантин мезгілінде алкогольді өнімдерге тәуелді тұрғындар саны күрт артқан. Жақында Мәжіліс депутаты, «Nur Otan» партиясы фракциясының мүшесі Дархан Мыңбай да осы мәселені көтеріп, Үкіметке депутаттық сауал жолдады. Депутаттың келтірген дерегі бойынша, елімізде карантин кезінде арақ-ликер өнімдерін тұтыну мөлшері 21,5 пайызға, яғни 35,7 миллион литрге дейін артқан.
Бұл көрсеткіш қоғамда аталған проблеманың бар екенін көрсетіп отыр. Оның салдарынан туындайтын әлеуметтік қиындықтар мен өзге де залалы жайлы айтпасақ та түсінікті болар. Біздің бүгінгі айтпағымыз, осы шетін мәселенің қалай алдын алуға болады.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯДА АЛДАМЫЗ
Қазақстанда 2007 жылдан бері ішімдіктен бас тартудың Ұлттық күні атап өтіледі. Түрлі іс-шара ұйымдастырылып, мемлекеттік деңгейде саламатты өмір салты барынша насихатталады. Оған қоса, жылдан-жылға спирттік өнімдердің бағасы да өсіп жатыр. Сонда да еліміз тұрғындары ішімдік ішу жағынан Орталық Азияда «алдыңғы» қатарды бермей тұр екен. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының соңғы дерегінше, Қазақстан халқы жан басына шаққанда бір жылда 11 литр таза спирт өнімдерін тұтынады екен. Осы ұйымның 2018 жылғы мәліметі бойынша, әрбір қазақстандық жылына 8 литр 700 миллилитр ішімдік ішетін болған. Өздеріңіз көріп отырғандай, адам басына шаққандағы көрсеткіш соңғы үш жылда 2 литрден аса мөлшерге көбейген. Осы көрсеткіш бойынша еліміз Орталық Азия өңірінде «ең ішкіш елге» айналған. Ал әлем бойынша 34-орындамыз. Көршіміз Қырғыз Республикасы – 106, Түрікменстан – 114, Өзбекстан – 131, Тәжікстан 134-орында тұр.
КОРОНАВИРУС ӘСЕР ЕТТІ МЕ?
Айтпағымыз неге дәл коронавирусқа қарсы карантин кезінде бұл көрсеткіш бірден өсіп кетті. Оның алдында қалай еді? Алдында демекші, осыдан екі жыл бұрын Сенат депутаты Сәуле Айтпаева жалпы елімізде наркологиялық есепте 130 мың адам тұрғанын, Қазақстан 2018 жылы ең ішкіш елдердің ішінде «үздік» ондыққа кіргенін де айтып дабыл қаққан еді. Сол кезде біздің артымызда 185 мемлекет қалып қойған. Тіпті, сыраны сүйіп ішетін Германия, Италия секілді елдердің азаматтарының өзі бұл жағынан қазақтарға «жете» алмай қалған. Мүмкін, елімізде алкогольді өнім шығаратын кәсіпорындардың санын азайту керек шығар. Осыған орай осыдан 10 жыл бұрын Қазақстанда алкоголь сусындарын өндіретін 52 зауыт жұмыс істесе , қазір олардың саны 15-ке дейін қысқарғанын айта кеткен жөн. Өкініштісі, бұл амал да елдегі спирттік сусындарды тұтынушылар санын азайтуға септігін тигізіп отырған жоқ. Мұның алдын қалай алуға болады? Сарапшы-экономист Мақсат Халық өнімнің бағасын көтеру арқылы ғана ішімдік ішуді азайту мүмкін екенін айтады. «Меніңше, бір ғана жолы бар. Ол спирттік өнімдердің бағасын көтеру керек. Біздегі алкогольді өнімдердің бағасы Еуропа елдерімен салыстырғанда тым арзан. Оған екінің бірінің қалтасы көтере бермейтіндей баға белгілеуіміз керек. Көптеген өркениетті ел осылай жасау арқылы айтарлықтай нәтижеге қол жеткізіп отыр. Сондай-ақ акциз бағасын да қазіргісінен екі есеге дейін көтеруді ұсынар едім. Әрине, бізде салықтық көрсеткіштің өсуіне байланысты акциз бағасы жыл сайын өсіп тұрады. Дегенмен бұдан да жоғары көтеретін жолдарын қарастыру керек. Экономист-сарапшы ретінде бұдан басқа төте жолын көріп тұрған жоқпын», – дейді маман. Ал неге COVID-19-ға қатысты карантин кезінде ішімдікке құмартушылар саны артып кетті дегенге келер болсақ. Бұл тұрғыда сарапшылар мен әлеуметтанушылар сол кездердегі тұрғындар арасындағы саламатты өмір салтына көңіл бөлу жағы төмендеп кеткенімен түсіндіреді. Мұндай ойды әлеуметтанушы Талғат Мұсаев айтты. «Еліміздегі ішімдікке әуестенушілер саны пандемияға қарсы карантин кезінде көбейіп кетуінің себебіне келер болсақ, оны бірнеше фактормен байланыстырып айтуға болар еді. Соның бірі – тұрғындар арасындағы саламатты өмір салтына дұрыс көңіл бөлмей кетуі. Мәселен, карантин талаптарына байланысты көптеген спорттық нысан жұмысын шектеуге тура келді. Өзіңіз ойлаңызшы, аптасына үш рет жаттығу залына баруды әдетке айналдырған адам ол әдетіне қол жеткізе алмай қалса не болады? Адамда ондай кезде психологиялық еркінсу пайда болады. Соның аяғы ішімдік ішу мен уақыт өткізуге көшуі мүмкін. Мұның соңы көп жағдайда осы әдетті тастай алмай қалатын жағдайға жетіп жатады. Бұл барып қоғамның, отбасының әлеуметтік жағына айтарлықтай әсер ететіні айтпаса да түсінікті», – деді Т.Мұсаев.
ӘР АЙМАҚТЫҢ ӨЗ «ЖЕТІСТІГІ» БАР
Жалпы, елімізде ішімдік ішудің жоғарыдағы көрсеткіштерге дейін белең алып кетуі ойланарлық жағдай. Айтпақшы, осыдан шамалы уақыт бұрын Finprom агенттігінің мамандары ішімдік ішу көрсеткіші бойынша Қазақстандағы аймақ тұрғындарының үлесін анықтаған мәлімет жариялаған болатын. Ол тізімге сенсек, Ақмола облысы көш бастап тұр. Бұл аймақта әрбір 15 жастан асқан азаматтың бір жылда 6 литр ішімдік ішетіні анықталды. Солтүстік Қазақстан облысының тұрғындары олардан 100 грамм аз ішетін болып шықты. Алғашқы үштікті Қарағанды облысының тұрғындары түйіндеген. Олар жылына 4 литр 900 миллилитр алкогольді өнім тұтынады екен. Алкогольді өнімді ең аз ішетін аймақ – Түркістан облысы. Бұл өңір тұрғындары ішімдікті Ақмола облысымен салыстырғанда 20 есе аз тұтынатын болып отыр. Аталған облыста әр адам басына шаққанда жылына 300 грамм ішімдік ішілетіні белгілі болды. Оның алдын алу үшін қоғам болып күресу жолын алдыңғы қатарға шығару керек деп ойлаймыз. Ең бірінші болып, әрине құзырлы орындар алғышарт жасауы керек. Бұл туралы жоғарыда айтқан Мәжіліс депутаты Дархан Мыңбай Үкіметке жолдаған сауалында нақты жолдарын ұсынған болатын. Олар – алғашқы кезекте жастар арасында темекі, алкоголь және психобелсенді заттарды тұтыну жөнінде зерттеулер жүргізіп, алдын алу жөнінде ақпараттық түсіндірме жұмысын атқару үшін тиісті қаржы қарастыру. Одан кейін маскүнемдікке, нашақорлыққа және құмар ойындарына салынғандарды дуальды оқыту арқылы арнайы кәсіпке бейімдеу, қоғамға қажетті жұмыстарға, волонтерлік қызметке, экономиканың басқа да секторларына тарту. Сонымен қатар бұл бағытта тиімді жұмыс ұйымдастыру үшін жергілікті атқарушы органдар мен денсаулық сақтау орындарының құзыретін кеңейту де маңызды. Жалпы, әлемдік статистикаға көз жүгіртер болсақ, бүгінде дүниежүзіндегі 2,3 млрд адам алкоголь өнімін тұтынады. Олардың ішінде ең көп қолданатын мемлекеттер Еуропада орналасқан. Алғашқы үштікке бұрынғы КСРО құрамында болған Литва, Беларусь, Молдова кіріп тұр. Әлемде жыл сайын 3 миллион адам спирттік сусынның кесірінен қайтыс болады. Бұл – жалпы өлім-жітімнің 5,3 пайызы. Демек, ішімдіктің зиянын адамзат та, отандастарымыз да әлі түйсіне алмай келе жатқан сыңайлы.
Нұрболат АДЫРБЕК, Алматы қаласы