Портреттік ұқсастыққа мән берген дұрыс
Мұны көрермендер де жасырмайды. Жазушы Арман Әлменбет телехикая туралы: «Ахмет. Ұлт ұстазы» бірнеше мақсатқа жеткен деп ойлаймын. Алдымен, Ахмет Байтұрсынұлының байыпты мінезі, мықты ішкі тегеуріні, ауыр тағдыры – өте сәтті ашылған. Атқарып кеткен жұмыстарын көрсетуден бөлек, Әлихан мен Міржақыптың Ахаңа деген құрметінен бастап, ең ақыр аяғында тергеушінің өзі ол кісіні қалай сыйлап кеткенін сәтімен бейнелеген. Әйелі екеуінің арасындағы трагедия, қосымша еріп отыратын кейіпкер Нұрилә, осы үшеуінің арасындағы сөзі аз, тебіренісі мол эпизодтар – фильмнің басынан аяғына дейін тартылған», – дейді. Телехикаяның жүгін көтеріп отырған бейне – ұлт ұстазының бейнесі. Актер Байғали Есенәлиевтің Ахметі қалай болар екен деп қауіптенгеніміз рас. Тіпті, алғашқы сериясында көңіліміз толмады. Өзін-өзі ойнап жүргендей көрінген. Тіпті, «сериал бойы бір бейнеде қалып қоя ма?» деп қорықтық. Соңына қарай, Байғали-Ахмет образы бірігіп, ірі тұлғаға айналып шыға келгенін байқамай да қалдық. Бұл да актердің шеберлігін байқатса керек. Режиссер Мұрат Есжанның өзі «таңдау неге Байғали Есенәлиевке түсті?» деген сауалымызға: «Түр-тұлғасы белгілі, фотосуреттері сақталған тұлғалар туралы фильм түсіргенде портреттік ұқсастық маңызды деп ойлаймын. Ол көрерменді оқиғаның шынайылығына сендірудің алғашқы қадамы. Екіншіден, менің режиссер ретіндегі негізгі ұстанымымның бірі – тарихи кейіпкердің тілі мен үні өте қазақы болуы керек. Ал ол кейіпкеріңіз Ахмет болса, онда бұл талап еселене түсері анық. Үшіншіден, біздегі көп тарихи фильмдерде екі нәрсе ескерілмейді. Замандас тұлғалардың жасындағы айырмалар. Мәселен, Ахмет Міржақыптан 13 жас үлкен, Әлиханнан 6 жас кіші. Ал Әуезов пен Ахаңның арасы – 25 жас. Сондай-ақ ол дәуірдің 20-дағы жігіттері қазіргі 40-тағы ағалардан гөрі ересек көрінеді. Төртіншіден, біздегі хикая екі түрлі уақыт желісінде алмасып отырып қатар өрбиді. Екі желіге екі түрлі актер табу (түрлері, бойлары, дауыстары, мінездері бір-бірінен аумайтын әрі екеуі де Ахаңа ұқсайтын) тіпті мүмкін емес. Сондықтан жас шамасы қартайтуға да, жасартуға да ең оптималды бір актерді таңдау керек болды. Актерлік шеберлікті былай қойғанда, басты рөлге осыншама шарттардың үдесінен шығатын адам табу керек болды. Осылайша, таңдау Байғали ағамызға түсті. Ол кісіні рөлге бекітуіме тағы бір қосымша факторды айта кетейін. Б.Есенәлі – қалам ұстаған актер. Бірқатар драмасы театр сахнасында қойылған. Көптеген әннің авторы. Әншілігі, қазақы әңгіменің майын тамызып айтатын шешендігі тағы бар. Міне, осы себептерді саралай келе, Ахаңды осы кісі ойнағаны дұрыс деген шешімге келдім», – дейді.Міржақып қандай болған?
Телехикаяда екіұдай күйге түсіретін тағы бір тұлғаның бейнесі бар. Ол – Міржақып Дулатов. Міржақып бейнесіне қатысты жазылып жатқан сын-пікірлер де көп. Соның бірін Батырлан Сағынтаев жазды. Ол: «Телехикаяның тағы бір ұнамаған тұсы – Міржақып атамызға қатысты жерлері. Тарихта Міржақыптың қызба мінезді болғаны рас. Бірақ Әлібидің қолын қайырып, Мұхамедиярдың «басын кесіп алу керек» деп жүрген Жақаң қазақ тарихында ерекше із қалдырған кең ойлы кемеңгерге қарағанда тыз етпе, ұрда-жық қалыпта көрініп қалған» , – деп жазады. Режиссерге қойған сауалымыз да осы болды. «Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебінде» Дулатов бейнесі мүлдем басқаша суреттеледі. Міржақып бейнесін шығарарда неге сүйендіңіздер?» дегенбіз. «Сын болуы заңды, бірақ бірен-саран болмаса, Міржақыпқа қатысты өте көп сын айтылды деп ойламаймын. Керісінше, Ахаңның сенімді серігі ретіндегі тұлғасы жақсы ашылыпты деген мәндегі пікірлерді көп көзіміз шалды. Енді сұрағыңызға келейін. Жалпы, «Өмір мектебі» секілді шығармаларды тарихи негіз етуге болмайды. Ол таза кеңестік призмамен жазылған дүние. Міржақып тұлғасын ашудағы ең негізгі сүйенгеніміз – Гүлнәр Міржақыпқызының «Шындық шырағы» кітабы. Сондай-ақ Жақаңның өзінің өлеңдері мен мақалаларындағы жалаң қылыштай өткір, тік мінез. Көркемдік тұрғыдан алғанда да, Ахаңның сабыры, байсалдылығы һәм Міржақыптың тік, өршіл келбеті бір-бірін толықтырып, бірінің фонында бірі ашыла түсіп тұру керек деген концепцияны негізге алдық»,– дейді режиссер Мұрат Есжан. Кинотанушы Нәзира Рахманқызы бұл сериалдың Ахмет Байтұрсыновтың тағдыры мен шығармашылығына арналған ең алғашқы экрандық туынды екенін айтады. «Әрине, осындай ірі тарихи тұлғалардың бейнесін экранға алып шығу, олар өмір сүрген кезеңнің атмосферасын шынайы бере алу оңай емес, жауапкершілігі өте зор. Осы ретте сериал авторларының осынау жауапкершілікті бар жан-тәнімен сезінгенін аңғаруға болады», – дейді. Кино сыншы әр кейіпкерге актерді дұрыс таңдап алғанын айтып отыр. «Әрине, рөлдің үлкен-кішісі болмайды. Дегенмен басты кейіпкер болған соң негізгі үлкен салмақ Ахмет Байтұрсыновты сомдайтын актерге түсетіні белгілі. Егер бас кейіпкердің бейнесі солғын шығып, қалған кейіпкерлер қаншалықты нанымды болса да, сериал шығармашылық тұрғыдан ұтылар ма еді. Сондықтан бұл сериалдың үлкен олжасы – жоғарыда айтып өткен кейіпкерлермен қатар, Байтұрсынов бейнесінің сәтті шыққанын айтуымыз керек деп ойлаймын. Дегенмен бір айта кететін тұсы – Ахмет Байтұрсыновтың әр кезеңдегі жас айырмашылығы байқалмайды. Оқиғалар негізінен 1909-1937 жылдар аралығын қамтиды. 1937 жылғы көріністердегі Ахмет Байтұрсыновтың келбетін 20 жыл бұрынғы оқиғалардан да көреміз. Бұл болашақта түсірілетін сериалдарда, фильмдерде ескерілуі керек дүние деп ойлаймын», – дейді.Актерлердің қаламақысы – коммерциялық құпия
Сериалдың бюджетіне қатысты да көп дүние айтылды. Мұны жұпыны сахналардан, жарық пен локациялардан, киімдерінен, декорациядан байқауға болады. Телехикаяны түсіруші топтың қолда барды ұқсатуға тырысқаны байқалады. Осы орайда телехикаяға қанша қаржы бөлінгенін, актерлердің қаламақысы туралы білгіміз келіп, «Ахмет. Ұлт ұстазы» сериалының продюсері Айсәуле Әбілдаевадан сұраған едік. – Телесериалдың қаржылық қоры қомақты емес, оған қоса былтырғы пандемия, одан кейінгі көп дүниенің қымбаттауы, бәрі-бәрі киноөндірісіне, оның ішінде бізге тікелей әсер етті. Жақсы, сценарийі толымды, кейіпкері көп заманауи сериал түсірудің өзіне бір сериясына 9-10 млн керек, ал тарихи киноның шығыны одан кемі 2-3 есе көп. Бұл енді жобамен айтып отырғаным ғой, себебі бюджет тікелей сценарийге байланысты есептеледі. Егер фильм бірнеше желіден тұратын, қозғалысы мен арнайы эффектісі көп, кейіпкерге бай, локациясы көрнекі болса, ондай жобаға қатардағы тарихи сериалдарға кететін орта есеппен алғандағы сомадан көбірек керек. Режиссер, мысалы көбіне локацияның, қозғалыстың көп болғанын қалайды, оның бәрі ақша. Арнайы техника керек болады, түсірілім уақыты және оған сай мамандардың айлығы ұзарады дегендей. Негізі, тәжірибе жүзінде продюсер мен сценарист, режиссер көп жағдайда келісе бермейді, себебі олардың қиялында шек болмауы мүмкін. Алайда продюсер ретінде көрпеңнің қай жерге дейін көсілетінін біліп тұрған соң қарсы шығуыңа тура келеді. Салыстыру үшін айтсақ, біздегі тұтас жобаға берілетін қаржы өзіміз жиі үлгі ететін Ресей, Түркия, Корея сериалдарының бір сериясының ақшасынан жүздеген есе аз болады. Бізді көрермен, тіпті фактіні фактіге ұрып, саралап, материал дайындайтын журналистердің өзі, отандық сериалдарды Ресейдің телехикаяларымен салыстырып жатады. Ол дегеніңіз – 500 адамдық ресторанда өткен той және ондағы аура мен 30 адамдық кафеде өткен отырысты салыстырғанмен тең. «Біткен іске сыншы көп» десек те, «Ахмет. Ұлт ұстазына» қатысты да жағымды-жағымсыз пікірдің болуы – заңдылық. Хронологиялық оқиғаларды араластырып беруі, бір актердің басынан аяғына дейін «қартаймай», бір бейнеде ойнауы кемшін түсіп жатты. Бұған түсірушілер тобының да айтар өз уәжі болар. Соңғы жылдары тарихи тұлғалар туралы біраз сериал түсірілді. Олардың барлығы сәтті шықты деп айта алмаймыз. «Әттеген-ай» дейтін де кездер болды. Көпшілік драматургияға сын айтып жатады. Кейбірінде актерлер дұрыс таңдалмайтын. Бұрын сериал көргенде тақпақтап сөйлейтін театр әртістерін көретін едік. Бұл жолы эмоция бар, әр актер өз кейіпкерін дәл тапқандай. Телехикаядан мұндай кемшіліктер байқамадық. Мәселен, Жұмағали Махановтың Тұңғаншинін алайықшы. Актер тура өз рөлін ойнап жүргендей. Нартай Сауданбекұлы-Саңғытов образы ерекше есте қалды. Адам болмысының әрқилы кезеңін әдемі ашып берген. Қатал, сұсты, қатыгез адамның жүрегінің түкпірінде бір нәзік сезім жылт етті. Сол сезім адами қасиеттің ешқашан жоғалмайтынын көрсеткендей. Жек көріп отырған адамыңа бір сәт экранның бер жағында отырып, сенің де ішің жылып қалады. Ашылмай қалған рөлдің бірі – Бәдрисафа. «Кәсіби актрисаны таңдауы керек пе еді?» деген ойға қалдық. Телехикаядағы тағы бір ерекше бейне – Бірімжанов. Сериалдың жүгін көтерген бейненің бірі. Түрмедегі сәтін көрсеткенде жүрек шыдай алмады. Төбеден тамған бір тамшы… Тырс-тырс тамған сайын… Кейіпкермен бірге қиналасың. Шеберлік деген – осы. Кадр сыртындағы мәтінді тым көбейтіп жіберген. Кей сәттерде мұның керегі де бар шығар. Дегенмен деректі фильм емес, көркем хикаят түсірілгеннен кейін мәтіннің аз болғаны дұрыс еді. Қалай десек те, «Ұлт ұстазы» өз көрерменімен қауышты. Азын-аулақ кемшіліктерін ысырып қойғанда, телехикая «айналасы жұп-жұмыр», тілі көркем, жинақы шыққанын мойындауымыз керек.Айым БЕКТҰР