– Өмірді қайта бастасаңыз, әдебиетті таңдар ма едіңіз?
– Әрине, таңдар едім. Әдебиеттен басқа ешбір салаға бармаймын. Бала күнімнен ертегі оқып өстім. Жігіт болған шағымда алғашқы әңгімелерімді жаза бастадым. Менің табиғатым – жазушы. Ішімде бәрі қайнап жатады. Әдебиет – менің әкем, анам, досым, сырласым. Мен жазғанда сырласып отырып, жазамын. Өзімді-өзім аямаймын, жеңемін. Жеңілетін кездерім де болады. Онда қиналамын. Кейіпкер табудың өзі қиын. Әр шығармаң – өз балаң сияқты. Ал киноға кеткенде, әдебиеттен кетіп қалған жоқпын. Кино – ол да әдебиет, театр да әдебиет. Бәрін бір-бірінен бөліп-жарып қарай алмаймын.
Әдебиет адам жанын тазарту үшін қажет
– Алдыңызда Ғабең бастаған ұстаздар тобы болды, төменге қарасаңыз ше? Кімді көресіз?
– Мен еш уақытта төменге қараған адам емеспін. Үнемі жоғары қарадым. Ғабеңнің тәрбиесін көрдім. Ол өз баласындай еркелетіп ұстады. Ол еркелікті өзгелерге көрсеткен емес. Қасында болғанымда еркелетті. «Әкімтай» деп сөйлейтін. «Қиналып жүрген жоқсың ба?» деп сұрайтын. Біреу тұрған жоқ па деп, айналама бір бағдарлап қарап алып, сыбырлай жауап қайтаратын едім. Соның бәрі күні кеше болғандай көз алдымда тұрады.
– Сатыбалды Нарымбетовтің айтқаны бар еді: «Әкім аға қазіргі жасында Ғабең сияқты. Ақырын жүреді, сабырмен сөйлейді. Сөйлеп отырған кезінің өзін Ғабеңе ұқсатамын» деп еді. Ғабең сізге несімен қымбат?
– Үртай – менің өз әкем. Ғабең – менің екінші әкем. Оның жақсылығын өте көп көрдім. Ғабең туралы өмір бойы сүйіспеншілікпен, махаббатпен айтып келемін.
– «Өмірде ұстаз болған үш адамның есімін жиі айтамын» дейсіз. Олар кімдер?
– Олар: Мәлік Ғабдуллин, Ғабит Мүсірепов, Кемел Тоқаев. Үшеуі де – менің рухани әкелерім. Олардан үйренгенім де көп. Әдебиетте ғана емес, өмірде де ұстаз бола білді. Олармен сөз таластырған емеспін. Мен олардың табиғатын түсінуге тырыстым. Әлі күнге дейін жадымнан бір шығарған емеспін. Қандай ғажап адамдар еді! Қандай талантты жазушылар еді!
– «Қорқау жұлдызды» 1988 жылы жаздыңыз. Саяси цензурадан бұл шығарма қалай аман қалды? Бүгінгі «қорқаулар» туралы не айтар едіңіз?
– Бүгінгі уақыт туралы ештеңе айта алмаймын. Себебі, олар туралы нақты ештеңе білмеймін. Ал сол замандағы «қорқауларды» өзім көріп жүрдім. «Арычная» дейтін көше бар еді. Арықтан су ағып жататын. Суы лайлы болатын. «Қорқауларды» да сондай лайлы сумен теңестіретін едім. Ал «Қорқау жұлдыз» цензурадан қалай аман қалғанына өзім де таңғаламын. Көп байқай қоймады ма, әлде байқаса да, байқамаған қалып танытты ма, әйтеуір маған ешкім тиіскен жоқ.
– Жалпы әдебиет не үшін керек дейсіз?
– Адамның жанын тазарту үшін қажет. Жанды тазарту оңай емес. Адамдар бір-бірін «қаралап», жанын жаралатып жатады. Сондай кезде әдебиетті оқысын, әдебиеттен рухани ләззат алсын. Жүрек ауыртуға болады, жүректі қалай таза ұстауға болады?
Олар туралы жүрегіммен жаздым
– Қалихан Ысқақ «Келмес күндер елесін» жазды. Қабдеш Жұмаділдің «Таңғажайыбы» бар. Сіздің әріптестеріңіз туралы жазған естелігіңіз бар ма?
– Бар. Біріншісі – «Көк аспанда қырағы көз бар», екіншісі – «Тәж». Осы екі кітабымда достарым туралы айтамын. Көбірек әдеби эсселер берілді. Шәкен Айманов, Ғабит Мүсірепов, Мәжит Бегалиннен бастап, тағы басқа ағаларым мен құрдастарым туралы жаздым. Ағаларым туралы айтқан сайын басымды иіп отырамын. Ол кісілерге құрметімді осылай көрсеткім келеді.
– Достарыңыз жайлы көп жазылды ғой. Дегенмен бесеуіңізді достастырған әдебиет пе?
– Әрине, әдебиет деп айтар едім. Әдебиеттің құдіреті сол: шын жазушының досы көп болады. Дарынсыз адам болса, жауы көбейеді. Нашар шығарма жазса, «сенің мынауың нашар екен» демейді. Оқымаған болып, қасынан өтіп кетеді. Менің қасымнан өтіп кеткен ешкім болған емес. Достарым да мені қатты сыйлады. Олар мені «Әкітай» дейтін, кейде «Әкімушка» дейді. Мен де оларды қатты құрметтедім.
– Достарыңыз неге сізді «көке» деді?
– Мен оларға тік сөйлеймін. Орысша айтқанда, «резко» айтатынмын. Сол үшін ағалап, бәрі «көке» деп еркелейтін. Кейде жазған дүниелеріне көңілім толмай қалған тұстарда, қатты айтып тастаймын. «Аға» деп сыйлап, көңілдеріне алмайтын. Өйткені мен олардың өзін емес, шығармасын сынадым. Олар да дұрыс сынға ренжіген жоқ, достық қарым-қатынасымыз одан ары беки түсті.
– Рамазан Тоқтаров сізді «Біздің кеменің капитаны» деп айтқан екен. Рас па?
– Алысқа апаратын кемені басқаратын адамды капитан дейді ғой. Солай еркелететін еді бәрі. Бірде-бір досымды сыртқа тепкен емеспін. Өзім сырымды айтамын, оның сырын тыңдаймын. Жазушы деген ұғымның түбінде сырласу жатқан жоқ па? Бізді достастырған да дүние – осы. Біз бір-бірімізбен сырласа алдық, мұңымызды, дертімізді, жүрегіміздегі барды айта алдық. Жұбаттық, жол сілтедік, бір-бірімізге үміт сыйладық.
– Мемуарға күдікпен қарайтындар көп. Жанр ретінде автордың субъективті пікірі болады, кейде тіпті «қиянат» айтылады деп те санайды. Арнайы мемуар жазбасаңыз да, әдеби эсселер арқылы үлкен тұлғалар туралы естелік жазғаныңызды білеміз. Мемуар жазуға қалай қарайсыз?
– Олар туралы жүрегіммен жаздым. Бір қарағанда әкемнің, бір қарағанда ағамның рөлін атқарды. Ал мемуар жазуға келсек, көзі тірісінде айтпаған сөзді өлгеннен кейін айту – күнә. Ол сол әңгімені тірі кезінде, жұрттың көзінше айтқан болса, сенер едім. «Доспын» деп жүріп, қиянат жасағандар бар. Қиянат жасап жүріп, «доспын» деп өзін көрсеткендер болды. Менің бір мақтанатын жайым бар: ешкім туралы ғайбат сөз айтқан емеспін. Қиянат та жасамадым. Естелік, әдемі эссе жазуға болады. Онда да құрмет көрсеткен, қадір тұтқан ағаларың жайлы жазылса, оны көркем шығарма дер едім.
– Әдебиетке келіп жатқан жаңа буынға, жастарға не айтқыңыз келеді?
– Қазіргі жастардың көбінің шығармашылығын біле бермеймін. Газет-журналдарға шығып жатады. Және менің сезімім бар, ол маған ғана тән. Жақсы шығарманы іздемеймін, сеземін. Сезіне алмасам, онда жақсы шығарма болмағаны. «Оқып едім, жақсы баға қоямын, ризамын» дейтіндер бар. Сен өзіңді-өзің сыйлайтын болсаң, үндеме! Іздене түссін, көбірек оқысын, соған жол сілте! Мен ешқашан әдебиеттен табыс табамын деп ойлаған емеспін. Жақсы жазушылардың тәрбиесін көрдім. Үлгі-өнеге алдым. Жол сілтеді. Сол жол ешқашан мені адастырған жоқ.
Мәселен, Мұхтар Әуезов өте биік деңгейдегі жазушы болғандықтан, ол кісіге жақындап баруға жүрексінетін едім. Жақындап бару үшін мықты адам болуың керек. Ол кісіден қорқатын едім. Өмір бойғы өкінішім де сол, қол созым жерде тұрған Әуезовке батылым жетіп, сәлем бере алмадым. Мәскеуде оқып жүргенімде «Москва» қонақүйінде ұшырасып қалдым. «Крокодильге» жазып жүретін кезім. Қонақүйге кіріп келе жатсам, Мұхтар Әуезов сыртқа шығып келеді екен. Қалт тұра қалдым. Ол кісі сыртқа шығып кетті. Кейін қайтыс болғанда да мен Мәскеуде едім. Ұлы жазушының қайтыс болғанын естіп, өз-өзімнен жылдам. Қасымда ешкім жоқ. Жалғыздық әсер етті ме, әлде әдебиеттің киесі ме, қатты жылағаным есімде.
Сол сияқты жақсы жазушыны оқырман өзі екшеп шығарады. Жақсы шығарманы да солай екшеп тұрады. Жақсы ма, жаман ба, бағаны да беретін – оқырман! Қандай құрметке лайық болсам, бәрі де елдің арқасы!
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Гүлзина ТҰРҒАНБАЙҚЫЗЫ