Әнді ыммен шырқайды

Әнді ыммен шырқайды

«Әсем ән мен тәтті күй» бойды алып, жүректі тербеу үшін құлақтан кіруі жалғыз шарт емес екен. Өйткені құлағы естімейтін жандар да музыканы сезініп, керек десеңіз, ым-ишара тілінде әндете алады. Астаналық Анар Баянова мен Ерхан Төлеубек – өнерде шекара жоқ екенін дәлелдеп жүрген осындай жастар. Күрделі тілдің күрмеуін шешіп алады Жиырма тоғыз жастағы Анар Баяно­ваның ым-ишара тілінде ән ай­тып жүргеніне 3-4 жылдай болыпты.

«Негізі біздің кейбіреуіміздің есту қабілетіміз төмен болса, кейбіреуіміз мүл­дем естімейміз. Мен арнайы есту ап­паратын тағамын, дыбыстарды аз-маз болса да естимін. Музыканы бала кү­німнен жақсы көремін. Мүлдем есті­мейтін достарыммен әндер туралы әңгімелесейін десем, олар мені түсін­бейтін. «Бұл ән не туралы? Мағынасы қандай? Ырғағы күшті ме?» десіп, жиі сұ­райтын. Бір күні оларға өзім тыңдай­тын әндерді ым тілінде аударып бердім. Менің бұл салаға қызығушылығым осылай басталды», – дейді Анар.
Кейіпкерімізге ым тілінде әндетуге сурдоаудармашылар көмектескен. Туғалы есту қабілетінде мүкістігі бар немесе мүлдем естімейтін адамдарға қарапайым мәтіндерді түсіну қиынға соғады. Өйткені олардың қолданатын жазба тілінің құрылымы барынша оңайлатылған. Көпшілікке арналған мәтіндердегі теңеу, эпитет, метафора тәрізді сөз оралымдары бұл тілде жоқ. Ал сурдоаудармашылар сол күрделі тілді түсінікті етіп жеткізуге көмек­теседі.
«Ым-тілінде әндеткенде, әндегі әр­бір сөзді емес, оның жалпы мағынасын аударуға тырысамыз. Мысалы, орысша әндердің мәтінінде «сжечь мосты» деген тіркес жиі кездеседі. Оны ым ті­лінде «көпірді өртеу» деп тікелей ау­дару­ға болмайды, онда бізді ешкім түсінбейді. Ал оны «ішкі жан-дүниеңді өзгерту, батыл шешім қабылдау, бай­ланысты біржола үзу» деген сияқты аударсақ, көрермен де тез түсінеді», – дейді Анар.
Дыбыстың жүгі эмоцияда Ерхан Төлеубек мектеп қабырға­сынан бері ым тілінде ән айтады. Қазір ол жиырма бес жаста. Бүгінге дейін үлкен сахналарда бірнеше рет өнер көрсеткен екен. Тіпті, ерекше балаларға арналған «Жұлдыз-ай» байқауында эстрада әншісі Қайрат Нұртаспен бірге «Ана» әнін ым тілінде орындаған.
«Ым тілінде ән айтуды мектептегі мұғалімім үйретті. Бұл бір құдды хи­рур­гиядағыдай нақты кезеңдерден тұра­тын, белгілі бір реті бар алгоритм сияқ­ты. Әуелі, әнді түсініп, талқылап, не туралы екенін ұғынып аламыз. Екінші қадам – оны қазақ немесе орыс тілінен ым тіліне аудару. Ал қазақша ым тілі мен орысша ым тілі бірдей емес, оны да ескеру керек. Үшіншіден, әннің ырғағын сезінеміз. Төртінші, ең соңғы сатыда театр элементтері мен эмоция қосамыз», – дейді Ерхан.
Айтпақшы, эмоция – ым тілінде әндетудің ең басты ерекшелігі. Қара­пайым көпшілік әнді тыңдағанда оған барлық ақпарат құлаққа келіп тұрса, ым тілінде бұл процесс эмоция арқылы компенсацияланады.
«Әннің мұңды тұсында қабағымыз­ды салбыратып, қуанышты жерінде жымиып, әуен екпіндейтін шақтарда оны бүкіл түр-тұрпатымызбен көрсе­теміз. Сондықтан сахнаға шығар ал­дында бар ынты-шынтың әнде болуы керек. Әлдебір дүниеге алаңдап тұрған­да, ымдап әндету мүмкін емес, оны көрермен түсініп қояды. Жүрекпен орындаған әнің ғана олардың жүрегіне жетеді», – дейді Ерхан.
Ым тілінде синонимдерді «сүймейді» Ым тіліндегі әннің құрылымы қара­пайым ән мәтінінен басқашалау. Мәселен, ән мәтінінде Абай немесе Ньютон деген секілді әйгілі адамның есімі болса, ыммен әндету барысында оны жалпылама түрде «әйгілі адам» деп аударады. Себебі, адам есімін дактиль алфавиті бойынша әріптермен түсінді­ріп отыру көп уақытты алады, яғни әннің ырғағына ілесе алмай қалу қаупі бар. Ым тілінде айтуға келмейтін әндер де бар екен. «Сұлу», «сүйкімді», «аузы оймақтай», «кең маңдай», «бота көз» деген секілді тым көп синоним кездесе­тін әндер ым тілінде онша әдемі болып шықпайды. Ым тілінің қоры ауызша тілге қарағанда азырақ болғандықтан, мағынасы ұқсас сөздердің бәрі әдетте бір ишарамен түсіндіріледі: синоним­дердің бұл тілде «сүйкімсіз» болатыны содан. Анардың айтуынша, ым тілінде ән айтатын әрбір әнші туындыны өзінше бөлек орындауы мүмкін: яғни әндердің тұрақты сурдоаудармасы жоқ.
«Бір әнді балалар тілімен де, жастар тілі­мен де, үлкендер тілімен де «айтып» шы­ғуға болады: жалпы мағына сақ­тала­ды, тек сөз қолданысы әртүрлі», – дейді ол.
Әнді «айтпаймыз», әнді «жеткіземіз» Қалың көпшіліктің сүйікті әншілері секілді, ым тілінде ән айтатындар ара­сын­да да адамдар сүйіп тыңдайтын, дәлірек айтсақ, тамашалайтын әншілер бар. Біздің кейіпкерлеріміз солардың бірі ретінде Гүлжайна Ерғали мен Алмат Теңізбай есімді өнерпаздарды атады.
«Біз әдетте «ән айту» деген тіркесті қолдансақ, есту қабілеті нашар адамдар үшін «әнді жеткізу» деген тіркес көбірек келіңкірейді. Олар әнді сезіну үшін әншіге біраз еңбектенуге тура келеді. Мысалы, Гүлжайна Ерғали есімді өнер­паз біздің ортамызда танымал. Ол күн­делікті өмірде ым тілінде әңгіме айт­қанның өзінде бояуын қанық қылып тамаша жеткізеді: ым-ишарасынан фильм көріп отырғандай боласың. Бұл қабілеті оған сахнада жақсы көмекте­седі: әнді орындап тұрғанда әдемі қи­мы­лымен, эмоцияны шебер көрсетуі­мен көпшіліктің жүрегін баурап алады», – дейді «Жаснұр» саңыраулар қоғам­дастығының сурдоаудармашысы Диана Тагирдянова.
Соңғы жылдары әлеуметтік желі­лердің дамуымен қазақ жастары ара­сында әндердің сурдоаудармасын орындап жүрген қыз-жігіттер қатары көбейіп келеді. Мысалы, Дәулет Базарбай, Лаура Казимова, Роза Жаң­ғабылова секілді желі қолданушылары қазіргі күні хитқа айналған көптеген қазақша әнді ым тілінде жеткізіп, өнер­дің шекарасын кеңейтуге үлес қосуда. Эминемнің сурдоаудармашысына құрмет бөлек Батыс әншілері арасында сурдоау­дармашымен бірге өнер көрсету деген жақсы тәжірибе бар. Жақында АҚШ-тағы ең танымал спорттық шаралардың бірі – «Супербоулда» әнші Рианнаның сурдоаудармашысы болған Джастина Майлз әлем халқын тәнті етті. Әннің сурдоаудармасын жан-тәнімен беріле жасап әрі сол алаңдағы атмосфераны тамаша жеткізе білген жиырма жастағы Джастинаға құлағы еститіндердің өзі тамсана қол соқты. Жұртшылық арасында атақты рэп орындаушысы Эминемнің сурдоаудар­машысы да ерекше құрметке ие. Эми­немнің ең шапшаң рэп орындаушы­ларының бірі екенін ескерсек, сурдоау­дармашысының кәсібилігіне де шек келтіру қиын болар. Мысалы, рэпер орындайтын Godzilla әнінің үшінші шумағында 30 секундтық сегментке 225 сөз сыйған, демек әнші секундына 7 жарым сөз айтып үлгереді. Енді осыны сахнада ым тілінде синхронды түрде аударып тұрудың қаншалықты қиын екенін бағамдай беріңіз!
«Өкінішке қарай, біздің елде, тіпті, ТМД көлемінде мұндай тәжірибе жоқ. Әншілердің жеке сурдоаудармашысы болмақ түгілі, үлкен концерттерде де ондай мүмкіндік берілмейді. Сол себепті, әншілердің өнерін тамашалау тек құлағы еститін адамдарға қолжетім­ді. Ең болмағанда, концерт залдарында сахнаға жақын белгілі бір орындарды бізге, яғни құлағы нашар еститін адам­дарға арнап бекітіп қойса, біз де билет алып барар едік», – деп қынжылысын білдірді Ерхан сөз соңында.
  ТҮЙІН:

Музыканы расында әлемдегі ең таңғаларлық құбылыстардың біріне теңейміз: ауадағы акустикалық толқындар біздің сезімдерімізді оятып, эмоцияларымызды төңкереді. Бірақ неліктен сол ғажап процесті қабылдауға құлақ қана керек деп шештік екен?! Өнерді шекарасыз әлем дейтініміз қайда сонда?!