Мен жазушы я ақын емеспін, сондықтан Оралхан шығармашылығы жайлы бір нәрсе айту ойымда да жоқ, қолымнан да келмейді. Бірақ Оралханның ішкі жан дүниесінің кейбір сәттерінің куәсі болғанымды тебірене еске аламын. Соларды бүгін айтпағанда қайда алып кетемін деген оймен қолыма қалам алдым. Оның үстіне, тек Қазақстан емес, әлем білетін Оралханды қасиетті Сыр елінде оған етене жақындау болған екеуміз-ау деймін. Оның бірі Оралханды оятқан – ғалым, филология ғылымдарының кандидаты Өскенбай Көзбеков. Ғылым докторы профессор Майтановтың ғылыми жетекшілігімен бірнеше жылдар ғылыми ізденісте жүріп: «О.Бөкеев прозасының поэтикасы» тақырыбында диссертация қорғап, Оралханмен жүздесуді армандап кеткен інім еді. Екінші кезекте – өзімді айтар едім.
Өткен ғасырдың 80-жылдарының аяғында Қызылорда пединститутында (қазіргі Қорқыт Ата университеті) партия ұйымын басқардым. Сол кезде науқастанып, қара теңіздің оңтүстік жағалауындағы СОКП орталық комитетінің «ХХІІ партсьезд» атындағы санаторийге облыстық комитеттен жолдама алып, Қырымға бардым. Науқасымыздың ерекшелігіне қарай жылына екі-үш айдай үш жыл емдейді екен. Қазір ойлап отырсам, жаратушымыз маған сол бір кеселді кездесуге әркімнің қолы жете бермейтін Оралханмен танысып, сырласып жүрсін деп жібергендей көрінеді.
Санаторийде емделушілерге керемет жағдай жасалынған. Қарақалпақстан Жазушылар одағының хатшысы, мемлекеттік сыйлық иегері, Төлепберген Қайыпбергенов, жерлес ағам ақын Сейіл Боранбаев жыл сайын осында келіп демалады екен. Бірер күннен кейін қатарымызға Оралхан қосылды. Жоғарғы талғаммен жастарша киінген мөлдір бұйра қара шашы өзіне жарасып тұрған жазушымен Сейіл аға таныстырды. Мені онша менсініңкіремегенін байқадым да, қырсықтығыма еркіндік беріп тұрмын. Сейіл аға маған: «Оралханды танитын шығарсың», – деп сұрады. Ағаның сауалына: «Танымаймын, қазір не көп жазушы көп, солардың бірі шығар», – дей салдым. Сол-ақ екен Оралхан: «әдебиеттен бейхабар, өзің бір кері жүретін қырсық екенсің», – деді. Оралханның шырт мінезін ширата түсу үшін: «сенің «шатпақтарыңды» оқымағанмен естуім бар», – дей салдым. Біздің танысуымыздың алғашқы сағаттары осылай басталған-ды.
Оралхан сырт қарағанда менмен, көкірек, кісікиік көрінгенімен, ішкі дүниесі кең, қарапайым жандарға шуағын төгіп тұратын, туған топырағын жанындай сүйетін, ұлт тілі десе жанын беретін азамат екенін жүрегіммен түсінетінмін. Екеуміздің осы ойларымыз тоғысып, санаторийде өткен үш жылдың алты айында бір палатада жатып айтпаған әңгімеміз, шертпеген сырымыз болған жоқ десем артық емес-ау!
Осы уақыт ішінде терең оймен жүретін Орекеңнің шұқшиып кітап я газет оқығанын көргенім жоқ. Сол кездері Мәскеуден шығатын «Роман газета» журналында орыс жазушысы А.Рыбаковтың «Дети Арбата» деген романы жарияланып жатты. Сталиндік репрессия жайлы алғашқы көркем шығармалардың бірі болғандықтан, журнал қолдан-қолға тимей кетті. Бірде кітапханадан журналды алуға менің кезегім келіп, бас алмай оқи бастадым. Оралхан менен журналды көріп шығуға сұрап алып, бір-екі сағаттан кейін қайтып әкеп берді. «Қалай оқып шықтын ба?» – деген сауалыма: «Неден басталып, қалай бітетінін шамалағанмын», – деп жауап берді. Сол уақыттағы елді тамсандырған осы шығарма оны еш қызықтырмады. Оралханның жазушы ретіндегі терең логикасы аталмыш орыс жазушысынан да артық екеніне еш шүбәм болған жоқ. Қазір ойласам, Орекең жазу үстеліне көп отырмай. қалаған тақырыбын ойша жан-жақты сараптап, саралап, уақыт деңгейімен үндестіріп, әбден пісіп-жетілгеннен кейін жазуға бірақ отырады екен. Өзінің жазғандарына қайта оралмайтын себебі осы болса керек.
Біздер бірге болған уақытта кеңестік идеологияның нағыз қаһарына мініп тұрған кезі. Оның санамызда соншалықты орныққанынан болар, аталмыш идеологияға сын көзбен қарау деген мүлдем ойымызда болған жоқ. Оралханмен өткізген сағаттарымды қазіргі уақыт мінберінен сараптасам, ол сол кездің өзінде-ақ бүгінгі болашақты болжап білгендей. Әсіресе, тіл мәселесіне байланысты көп толғанып, тебіренетін. «Қазақ әдебиеті» газеті Бас редакторы орынбасары ретінде апта сайын оны алып, әрбір қатарының астын сызып оқитын. Әлі есімде, «Қазақ әдебиеті» газетіне профессор Р.Сыздықованың тіл мәселесіне байланысты мақаласы жарық көргенде балаша қуанды. «Рабиға апай көкейде жүрген мәселелерді көтеріпті, ризамын, ойымды білдіріп, апама хат та жазып жібердім» дегені есімде. Целиноград облысының бір аудандық партия комитетінің идеология жөніндегі хатшысы қазақ қызы екен, бірақ бір ауыз қазақша білмейді. Бір-екі күннен кейін-ақ Орекең оған: «түп-тамыры жоқ идеология кімге керек?» – деп тиісе бастады. Тіптен «өз ана тілімізді білмейтін саған хатшылық неге керек?» дегенге дейін барды. Біз Орекеңе басу айтып, оның жолы жіңішке әйел екенін алға тартқанымызда: «Ой, байғұс қазақтар-ай, бізді құртатын осы ғой», – деп таусыла сөйлегені бар.
1991 жылы Оралхан «Қазақ әдебиеті» газетінің Бас редакторына келгенінде елдегі жағдай қиын кез болатын. 125 мың оқырманы болған газеттің таралымы 5 мың данаға дейін құлдырады. Оқырман жинау мақсатында Оралханның бірбеткейлігімен ақындар айтысы ұйымдастырылды. Бұған лауазымды министрліктен бастап, көп ұйымдар қарсы болды. Биліктің жазасынан тайсалмай бәріне басын тіккен Оралхан көп кедергілерге қарамастан айтысты өткізіп, газет таралымы 67 978 данаға жетті.
Қара теңіз жағасында серуендеп жүріп, алыстан мұнартқан таудың басына қыран көзін қадап, Оралханның тұра қалғаны есімде. Сәл үнсіздіктен кейін: «Қазеке, тау басында қойшы тұр деп көз алдыңызға елестетіңізші! Біздер оны тек кәсібіне қарап қойшы деп қабылдаймыз. Ал оның өзіміздей адам екенін, оның да рухани дүниелерге зәру екенін еске алмаймыз. Жүз қойдан 150-160 қозы алып жатқан олардың еңбектерінің қайтарымы жоқ. Бұл біздің халқымыздың көмбістігі. Неге біздің маңдайымызға қойшылық, мал бағу жазылған? Қазақстанда қойды елу миллионға жеткіземіз деген ұран бәрімізді қойшы болуға жетелесе керек. Етті барлық ұлттар жақсы көреді, ал солардан бір қойшы тауып берші! Болашақ аналар – қыздарымыз мал бағып, ат жалына жармасып, трактор рөліне отыруда. Бұл да біздің болашағымызды бұлдырландырудың бір жолы ғой. Қазақтардың тез қабылдағыштығы мен ермелігін, көмбістігі мен аңқаулығын мемлекет жақсы пайдалануда, ал ғылыми шығармашылық қасиеттерін неге пайдаланбасқа?» – деп қынжыла сөйлегені бүгінде құлағымнан кетпейді. Кеңестік идеологияның біздер үшін кері тартпа тұстарын Оралхан сол кезде-ақ болжаған екен. Не деген көрегенділік?!
Қырымдағы демалыстың алғашқы жылы артымнан Әлия мен Айнұр қыздарым келді. Әлия – студент, Айнұр – мектеп оқушысы. Олардың келгеніне Орекең балаша қуанып, Симферополь вокзалынан бірге күтіп алып пәтерге орналастырдық. Жұбайым Жақсыбике сәлемдеме ретінде қазы-қарта, Қазақстан коньягін молынан жіберіпті. Кейде Орекең балдарға барып, «қазы мен «кәртішкі» қуырып жейік», – деп қолқа салады. Тамақ үстінде Сырдың дәмін Алтайдың қазы-картасымен салыстырып, бізді тамсандырып қояды. Сыр елін де асыра мақтап, біраз жерге апарып тастайтын. Өзінің тауын биіктеткенмен, өзгенің тауып аласартпайтын ғажайып жан еді. Туған жері Тарбағатай табиғатын, асқар Алтайын Орекеңдей жүрегімен сезініп, жан-тәнімен сүю – әркімнің маңдайына жазыла бермеген-ау, сірә! Оның қай шығармасын алсаң да кейіпкерлері туған Қатонқарағай мен Шыңғыстай ауылынан бастау алып жатады.
Бірде санаторийге жақын Симеиз деген елді мекендегі дүкендерді аралап жүрдік. Сөрелердегі жас нәрестелердің киімдерінен көз тұнады. Балаларымның бәрі ересек болғандықтан, оларға ыңғайлы ештеңе кездескен жоқ. Ойымда ештене жоқ: «Оралхан, жас балаларыңа мыналардан алмайсың ба?» – деп қалдым. Кенет жанары мені тесіп жіберетіндей бір қарады да, бірден пәс түсіп: «Қазеке, менде перзент жоқ қой әлі», – деп мұңая қалды. «Ұйқым келмейді» деген әңгімемді оқымапсыз ғой», – деді. Қайдан білейін? Аңдамай сөйлеп, жазушы жүрегін сыздата қойған сол бір сауал ұсынысыма осы кезге дейін өкінемін. Бірақ өмір шындығынан ешкім асып кете алмайды ғой.
Осы бір тосын әңгімеден кейін отбасымыз, жұбайларымыз жайлы ашық сөйлесетін болдық. Алғашқы жұбайы Айман өзімен жерлес, Мәскеуде оқыған, орысша білім алған, бірауыз қазақша білмейтін, жүзіктің көзінен өтетіндей сұлу болғанын, үйіне тез сіңісіп кеткенін тамсана айтатын-ды. Бірақ балалы болу бақыты екеуіне бұйырмағанын, бірақ әзірге ажырасу жайлы араларында еш әңгіме болмағанын айтушы еді. Туған ағасындай болған жерлесі Ғаббас Қабышұлының естелігінде: «Ораштың маған бірде бар мұңын шағып, Аймаш екеуінің айырылысуға келіскендерін, «менен ең соңғы белгі осы болсын!» деп алғашқы кітабына қоштасу сөзін жазып бергенін, бірақ айырылысуға өзінің дәті шыдамағанын айтқаны бар. Мен не дейін?! «Бастарың жас түңілмеңдер» деген жолдарды оқимыз.
Жылда баратын Қырымдағы санаторийге 1989 жылы бір уақытта баруға Нұрымгереев Шамиль ағамен, Оралханмен телефон арқылы келіскенбіз. Өкінішке қарай, мен межелеген уақытымыздан екеуінен де бір апта кейін бардым. Санаторийге келісімен Шамиль ағамен кездесіп, «Оралхан қай палатада?» деп сұрағанымда «жұбайы Айман қайғылы қазаға ұшырады деген хабар келіп, кеше ғана жедел түрде Алматыға ұшып кетті», – деді. Сонау Қырымда болсақ та, Оралханның қайғысына іштей ортақтастық. Алматыдан осы бір суық хабар келерден бірнеше күн бұрын барлық жағдайды айтып, Айманға хат жазатынын айтқан болатын. «Оралхан, асықпа амандық болса, екі-үш айдан кейін Алматыда боласың ғой. Айманға сонда айтарсың деп ақыл бергенмін», – деп сөзін сабақтады Шамиль аға. Менің ойымша, өр мінезді Оралхан сол бір хатты жиырма жыл отасқан сүйген жары Айманға жолдап жіберген болуы керек. Ағасы әрі әріптесі Қуаныш Құрманғалиевтің естелігінде Айманды жерлейтін күннің түнінде Оралханмен бірге жатқаны жайлы, оның түнімен өкініш өксігінен арыла алмай, таң атқанша жылап шыққанын айтады.
Алғашқы жұбайының қазасынан кейін Оралхан екі жылдан кейін Ардаққа үйленеді. Көп ұзамай Айхан атты ұл, Айжан атты қыз дүниеге келеді. Перзенттерінің есімдерін «Ай»-дан басталып, Хан, Жан ұғымдарымен аяқталуы, Орекеңнің сүйген жары Айманды ұмытпау үшін қойған рухани ескерткіші-ау деген ой келеді маған.
1993 жылы Қазақстанға Үндістанның Премьер министрі Нарасимха Рао ресми сапармен келетін болды, соған орай «Қазақ әдебиетіне» үнді елі жайлы материал жазып қайтуға Оралхан Бөкей бастаған бірнеше журналистер Үндістанға жіберіледі. Бұл сапардың алдында бір айдай қан қысымы жоғарылап, науқастығы жайлы куәлік пен жүрсе де, Оралханға Дели шаһары қол бұлғап тұрғандай қуана келіседі. Бірақ ол 17 мамыр күні өзінің бұл дүниемен қоштасатынын білмесе керек. Бір естелігінде: «Календарьдың әр бетін жыртқан сайын тағы бір тамаша күнімді өз қолыммен жерлегендей саусақтарым дірілдеп кетеді. Қазір адамдардың барлығы асығыс. Бірақ қайда асығып бара жатқандарын өздері де білмейді. Білсе, асықпас еді ғой», – деп жазыпты. Елу жылға толар-толмас аз уақыт ішінде соңында қыруар іс қалдырған Оралхан қайда асықты екен?! Оның соңғы демін Алланың құзырына тапсырар уақытта қасында журналист жерлесім Нұртөре Жүсіп інімнің болғанына іштей тәубе еттім. Белгілі жазушы Әмірхан Меңдеке Оралханның қазасы жайлы: «Қиян шеттегі Үндістанның Делиінің «Тәжі-Махал» қонақүйіндегі оңаша бөлмеде жападан-жалғыз, сапарлас серіктеріне де жалғыз ауыз сөз айтпай, жым-жырт қалыпта, тыныш, оқшау күйде жылжып келіп, фәни дүниенің өлшеулі сүрлеуін артқа тастап, бақи дүниенің болжаусыз соқпағына бет бұрар ақтық сынның үстінде дәл осылай байсал тауып баз кеше алу, дауасыз өлімді де дәл осылай жүрегі дауалап жым-жырт қалыпта, тыныш күйде қарсы алу ірілердің ғана үлесі ғана шығар» деп жазыпты.
Оралханның артында ұлы Айхан төрт жасында, қызы Айжан үш жасында жетім қалса, ал жұбайы Ардақ жастай жесір атанды. Оралхан қызы Айжан қатты ауырғанда жаратушымызға: «Қайтейін? Қайсыбірін айтайын? Өзімді алып, баламды қалдырсаңшы, Аллам!» – деп жалбарыныпты. Оның осы өтініші орындалғанмен, оның қазасын тек отбасы емес, бүкіл қазақ елі аза тұтты. Ақын Жүрсін Ерман жазған жоқтауды халық хормен айтқанда, бүкіл ел күңіренді. Алла Тағалам Оралхандай тума таланттарға мүмкіндікті молынан бергенімен, ғұмырын қысқа етіп құзырына тездетіп алуға асыға ма қалай? Ұлыларды кіндік қаны тамған туған топырағында, Жер-Ана құшағына алуға асықпайтындай. Алаш арыстарының біразын айтпағанда, ұлы Мұхтар соңғы демін Мәскеуде, адамзаттың Айтматовы Германияда, қазақтың Қалтайы Мәскеуде, Алтайдың ақиығы Оралхан Делиде Алланың құзырына тапсырды.
Оралханның кеткеніне 30 жыл толыпты. Қыркүйек айында тірі болғанда сексеннің сеңгіріне шығар еді. Өр мінезді Оралханды қазақ халқы мәңгі ұмытпайтынына бек сенімдімін. Сыр елінде де оның өмірі мен творчествосына арналған мәдени-танымдық іс-шаралар өтуде. Үш жылдың ішінде Қырымның оңтүстік жағалауында танысқан, талай сыр шертіскен Оралхан бейнесі көз алдымда. Ол «Қазақ әдебиеті» газетін басқарған жылдары Алматыға барған кездерімде бірге болып, Қырымда айтылмай қалған әңгімелерімізді жалғастыратынбыз. Ал бүгінгі көңіліме медеу тұтатыным – бірге түскен суреттеріміз. «Күллі Қызылордадан келген досым Қазыбайға құрметпен ұсынамын» деген қолтаңбасы. Бұған да шүкір!
– Сексеннің сеңгіріне жетпей кеттің,
Құрбаны болдың досым ауыр дерттің.
Шуағын жақсылықтың елге септің,
Ал қазаңмен барша елді еңіреттің, – деген өксікке толы өлең жолдарыммен ойымды тәмамдаймын.
Қазыбай ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ,
профессор