Президенттің пайымынша, аталған олқылықтың орнын толтыру үшін өте батыл және шұғыл шаралар қабылдануы қажет.
Ең бастысы, мемлекет үшін аса маңызды осы салада өз алдына жеке Су ресурстары және ирригация министрлігін құру – 30 жылдан астам уақыттан кейін ғана қолға алынғаны қуантады. Су тапшылығы жылдан жылға артып отырған қазіргі таңда көптеген елдер су ресурстарын басқару саясатын өзгертіп, осы саладағы мемлекеттік бақылауды күшейтуде. Оларда су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бірыңғай вертикалы ретінде мамандандырылған мекеме дербес жұмыс істейді.
Осыған орай, Мемлекет басшысы жылдар бойы қордаланған және әлі күнге дейін өз шешімін таппай отырған проблемалар мен кемшіліктерді қадап айтты.
Шынында да, халық санының өсуі мен ел экономикасының қарқынды дамуын ескерсек, 2040 жылға қарай су тапшылығы жылына 12-15 км3 жетуі мүмкін. Бұған бірнеше фактор ықпал етеді. Біріншіден, климаттың өзгеруі, ол мұздықтардың азаюына әкеп отыр. Өз кезегінде бұл өзендердің су қорына әсер етті, яғни жыл сайын олардың ағыны төмендеп бара жатқаны байқалады. Тағы бір маңызды фактор – судың 48%-ын көршілес мемлекеттерден: Қытай, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан, Ресейден алып отырмыз. Бұл – трансшекаралық өзендер арқылы сумен қамтамасыз ету көбінесе көршілерімізбен келісімшарттық қарым-қатынастарға байланысты деген сөз. Шешімін таппаған ауқымды мәселелер осында жатыр, бұған жаңа министрлік ерекше назар аударуға тиіс. Жоғарыда айтылғандай, су – бұл шектеулі ресурс, оның көлемінің азаюы мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндіреді. Сондықтан ел Президентінің маңыздылығы бойынша суды мұнай, газ, металдармен салыстырғаны кездейсоқтық емес. Қазірдің өзінде суармалы жерлер бүкіл егіс алқабының 7%-ын ғана алып жатыр (20,6 млн га), өсімдік шаруашылығы өнімі құнының 40%-ын құрайды. Сонымен қатар біздің фермерлер суару гектарының мүмкіндіктерін толық пайдаланбайтынын мойындауымыз керек. Егер барлық агротехникалық нормалар мен ережелерді сақтасақ және жоғары сұрыпты тұқымдарды қолданатын болсақ, бұл көрсеткішті екі есе арттыруға болады. Себебі суармалы жерлерде барлық көкөніс дақылдары, сондай-ақ күріш, мақта, соя, қант қызылшасы және басқа да ауылшаруашылық дақылдары өсіріледі.
Қазіргі қордаланған мәселе су шаруашылығы саласындағы жылдар бойғы үздіксіз реформаларға байланысты да күрделене түсті. Мысалы, Су ресурстары комитеті бір ведомстводан екінші ведомствоға 6 рет көшті, бұл су шаруашылығын басқару жүйесіне де, су шаруашылығы инфрақұрылымын дамытуға да кері ықпалын тигізді.
Мемлекет басшысының су үнемдеу технологияларын енгізу арқылы оны қолдану аумағын жыл сайын 150 мың гектарға кеңейту туралы тапсырмасы өте маңызды болып табылады. Тапсырма өте өзекті, бірақ бұл оңай шаруа емес. Себебі бүгінде суды үнемдейтін технологиялармен қамтылған суармалы жерлердің ауданы жалпы суармалы егістіктің 280 мың гектарын ғана құрайды, бұл – 1470 мың гектар немесе 19%.
Ауыл шаруашылығының ғалым-маманы ретінде бірден айтайық, бұл істі тиімді бастау үшін Үкімет Қазақстан аумағында заманауи суару жүйелеріне қажетті құралдар шығаратын зауыт салу жөнінде шұғыл шаралар қабылдауы тиіс. Әйтпесе, бұл тапсырманы орындау өте қиын болады.
Соңғы жылдары суды үнемдеудің маңызды компоненттерінің бірі – мелиорациялық желінің жағдайы қатты алаңдаушылық туғызуда. Мамандардың пайымы бойынша, олардың тозуы 60%-дан асты, бұл ретте суармалы алқапқа жеткізетін судың жоғалуы 40%-ды құрап отыр.
Мемлекет басшысының Жолдауында кемінде 3,5 мың шақырым арнаны жаңғырту және цифрландыру міндеті қойылған, ол үшін қаржы ресурстары ғана емес, сонымен қатар су шаруашылығы инфрақұрылымының нысандарын жобалау мен салуды сапалы орындай алатын мамандандырылған ұйымдар да қажет.
Суармалы сумен қамтамасыз етудің маңызды көздерінің бірі – еріген және тасқын суды жинақтау бойынша су қоймаларын салу. Еріген суды жинақтау жөнінде осындай міндет бұрын да қойылған болатын, бірақ ол жүзеге асырылмады. Жылдар бойы ауылдағы су пайдаланушылар үшін тарифтерді көтеруге «тыйым» салынды. Суды суару қажеттіліктері үшін қолдану барысында оны табиғи ресурс ретінде де, егістікке су беруде де болмашы құнмен есептеліп пайдаланылды. Бұл оның талан-таражға салынуына, суды үнемді пайдалануға деген ынтаның жойылуына әкеп соқты, яғни Президент атап өткендей, судың көлеңкелі нарығы пайда болды. Тариф белгілеудің жаңа тәсілдерін енгізу су пайдалану қызметкерлерінің жалақысын арттыру, сондай-ақ гидротехникалық құрылыстардың техникалық жай-күйін жақсарту бойынша көптеген мәселелерді шешуге, жоспарлы жұмыстар жасауға мүмкіндік береді. Тарифтік саясат су көзіне қолжетімділік, оны пайдалану мүмкіндігі деңгейінде құрылуы тиіс. Әрбір өзен бассейні үшін судың нақты құнын анықтау қажет. Онсыз суды үнемді пайдалану мүмкін емес. Бүгінгі күні «Қазақ су шаруашылығы» РМК белгілеп берген суармалы бөліністегі судың бүкіл республикаға бірыңғай тарифі – ақылға қонымсыз. Бұл тәсіл өте қолайсыз және әлемдік тәжірибеге қайшы келеді.
Мұндай ысырапшылдыққа жол беру – мемлекетке өте тиімсіз екені белгілі. Өзендер ағынының жартысы көрші елдерге байланысты екенін және олардың да өз суармалы жерлерін қарқынды дамытып отырғанын ескеруіміз қажет.
Бұл жағдай қазіргі кезде кеңінен қолданылатын жерүсті суару әдісінің орнына суарудың заманауи әдістерін (бүрку, тамшылату, топырақ асты) енгізуді талап етеді.
Сондықтан суармалы егіншілік саласында мемлекеттік қолдау саясатын өзгерту қажет. Мемлекеттік қолдау тек суды үнемдейтін технологияларды енгізетіндерге ғана көрсетілуі тиіс.
Су үнемдеу технологияларын енгізу және суды оңтайлы тұтынуды экономикалық ынталандыру шараларын қолданумен қатар су шаруашылығы инфрақұрылымын цифрландыру, оның ішінде суды пайдалануды есепке алу, мониторингтеу және болжаудың өзектілігі артуда.
Климаттың аридизацияға (құрғақшылыққа) ұшырау жағдайында жерасты сулары біздің стратегиялық қорымыз болып табылады. Ең алдымен олардың қорлары мен сапасын объективті бағалап, жерасты суларының нақты дәлдік картасын жасау қажет. Мұндай іргелі зерттеулер ғалымдар мен гидрогеологтердің қатысуымен мемлекеттің қатаң бақылауымен жүргізілуі керек. Өкінішке орай, бұл жұмыс қазір көп жағдайда жеке ұйымдарға берілген. Еліміздегі мыңнан астам ауыл жергілікті су-мен жабдықтау жүйелері есебінен (ұңғымаларды бұрғылау және блок-модульдерді орнату арқылы) сапалы ауыз сумен қамтамасыз етіледі деп жоспарлап отырмыз, бірақ қазірдің өзінде онда жерасты суларының бекітілген қорларының дұрыстығы күмән туғызады.
Тағы бір мәселе, елде өздігінен ағатын иесіз 2 200-ден астам ұңғыма бар. Қуаттылығы тәулігіне 50 м3 дейінгі су тартқыштарды салу үшін қазір арнайы су пайдалануға рұқсат алудың қажеті жоқ, яғни мұндай ұңғымаларды кез келген адам бұрғылай алады. Осылайша, біз стратегиялық ресурсымыз – жерасты тұщы суын біржола жоғалтып жатырмыз.
Келесі бір өзекті мәселе – халықты сапалы ауызсумен қамтамасыз ету бойынша мамандандырылған пайдаланушы ұйымдар жоқ. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің деректері бойынша, еліміздегі 235 орталықтандырылған және 483 жергілікті сумен жабдықтау көзі иесіз болып табылады.
Бізде сумен жабдықтау нысандарын салуға сұраныс бар, бірақ оларды күтіп ұстауға тиісті сұраныс жоқ.
2010 жылы құрылған «Қазсушар» РМК жұмысына көп сын айтылуда. Ғалымдар мен мамандар осы құрылымның қызметін талдай отырып, басқарманы («Қазсушар» аппараты 70-тен астам адамнан тұрады) шамадан тыс орталықтандыру облыстық буынның әлсіреуіне алып келді деген қорытындыға келді. Сонымен қатар кейбір аудандарда мамандар мүлдем жоқ, бұл гидротехникалық құрылыстардың қауіпсіздігіне байланысты өзекті проблемаларды туындатып отыр.
Су мәселелерін шешу осы салаға қажетті кадрларды дайындаудан басталатыны анық. Сондықтан Президент Үкіметке ғылыми және кадрлық әлеуетті нығайту жөнінде шаралар қабылдауды тапсырды.
Су саласында білікті кадрлардың – гидротехниктер, гидротехникалық құрылыстардың инженер-құрылысшылары, гидрогеологтер, гидрологтер, гляциологтердің тапшылығы байқалады. Атап айтқанда, Су ресурстары комитетіндегі қызметкерлердің көпшілігінің осы салада практикалық тәжірибесі жоқ, 38 адамның тек 18-і ғана су шаруашылығының мамандары. «Қазсушар» РМК жүйесіндегі 7 010 адамның тек жартысының ғана тиісті бейіндік білімі бар, бос жұмыс орындарының саны 652 бірлікті (немесе қызметкерлер штатының 9,3%-ын) құрайды. 8 бассейндік басқармада 182 адам жұмыс істейді, ал мамандардың айтуы бойынша әлі де 420 қызметкер қажет.
Ерекше назар аударатын жайт, жаңа су нысандарын дұрыс жоспарламау және салу – мемлекеттік қаражаттың тиімсіз пайдаланылуына ғана емес, сонымен қатар, судың тиімсіз жоғалуына әкеп соғады.
Гидротехникалық құрылыстар мен бөгеттердегі апаттар көбінесе сол жердегі қызметкерлердің кәсіби маман болмауынан туындайды.
Бүгінде су шаруашылығы үшін кадрлар дайындау Қазақстанның 8 жоғары оқу орнында жүргізіледі. Былтыр еліміз бойынша су ресурстары және су пайдалану, гидрология, гидрогеология сияқты мамандықтарға 334 білім гранты бөлінді, оған тек 217 талапкер қабылданды. Яғни, бөлінген білім беру гранттарының 35%-ы игерілмей қалды. Егер елде жыл сайын 200-ден астам су маманы ғана дайындалса, онда бұл саланы тиімді басқаруды қалай қамтамасыз етеміз?
Қазіргі жағдайды талдай отырып, біз осы мәселені тудырған бірқатар факторды анықтадық.
Талапкерлердің «беделді» деп саналмайтын осы мамандықтарды таңдауға ынтасы жоқ, себебі олардың көпшілігі ауылдық жерлерден келеді, олар аз стипендияға, төмен жалақыға және т.б. қанағаттанбайды.
Сондықтан біз су саласы үшін кадрларды дайындау жүйесін шұғыл түрде қайта қарауымыз керек.
Ең алдымен, жастардың осы сұранысқа ие мамандықтарды игеруге деген ынтасын арттыру қажет. Ол үшін бакалавриат білім алушыларының стипендиясын «Педагогикалық білім беру» және «Денсаулық сақтау» бағыттары бойынша стипендия деңгейіне дейін, яғни 36 660 теңгеден 58 800 теңгеге дейін ұлғайту қажет.
Кадрларға сұранысты анықтау мониторингінің тетіктерін жетілдіруіміз қажет. Сондай-ақ ауыл мектептерінің түлектеріне ауылдық квота бөлу тетігін жетілдіру, ауыл шаруашылығы, оның ішінде су мамандықтары бойынша оның көлемін 35%-дан кем дегенде 50%-ға дейін арттыру қажет.
Мамандарды дайындау мақсатты мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша, су шаруашылығы саласындағы жұмыс берушілердің өтінімдері және еңбек нарығының сұранысы бойынша жүргізілуі тиіс.
Жоғары оқу орны, кәсіпорын және студент арасында үшжақты шарт жасасу қажет. Бұл ретте, жұмыс берушілер өз кәсіпорындарының базасында студенттердің практикасын, тағылымдамасын ұйымдастыруды міндетіне алады. Ал жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін түлектердің сонда жұмысқа орналасуына тапсырыс берушілер кепілдік береді.
Саладағы осындай қордаланған мәселелердің барлығын жаңадан құрылатын Су және ирригация министрлігі жүйелі шешеді деп сенеміз. Ең бастысы, оның басшылығына еліміздегі орын алған жағдайды зерделей алатын және су шаруашылығын дамытуға әлеуеті жететін тәжірибелі, заманауи кәсіби кадрлар келсін дейік.
А.КҮРІШБАЕВ,
ҰҒА Вице-президенті,
Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу
университетінің Басқарма Төрағасы-Ректоры