Құрғақшылық «жағадан алса», инфрақұрылымдардың ескілігі «етектен тартады». Трансшекаралық су көздеріне тәуелді мемлекет екеніміз тағы бар. Демографиялық өсім жыл сайын артып келеді. Мамандар 2040 жылдарға қарай Қазақстандағы су тапшылығы 12-15 млрд текше метрге жетуі мүмкін екенін айтады. Осындай қордаланған мәселелер су саласына айрықша көңіл бөлуді қажет етіп келеді. Күні кеше Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы Қазақстан халқына Жолдауында су мәселесіне ерекше назар аударып, Су ресурстары және ирригация министрлігі құрылатыны туралы айтқан болатын. Ендеше «су жаңа» министрліктің алдында қандай міндеттер тұр? Еліміздегі су тапшылығы жуық арада шешіле ме? Осы сұрақтар төңірегінде жауап іздеп көрдік.
Президент Жолдауында шаруалар мен өнеркәсіп өкілдеріне суға қатысты сапалы сараптамалар мен болжамдар керек екенін, бұл талдаулар әр жылы және орта мерзімді кезеңде судың мөлшері қандай болатынын да қамтуы қажет екенін жеткізген болатын. Сонымен қатар суды үнемдейтін технология өте баяу енгізіліп жатқанына, суды шақтап пайдалану мәдениеті де жоқ екеніне тоқталған Мемлекет басшысы еліміздің кейбір өңірлерінде суды ең көп жұмсайтын ауыл шаруашылығы саласында оның 40 пайызы босқа ысырап болып жатқанын, ал су шаруашылығы нысандарының 60 пайызы тозып тұрғанын атап өтті. Осы мәселелерді шешу жолында 2027 жылға қарай қосымша 2 текше шақырым суға қол жеткізу керек екенін де баса айтқан болатын. «Министрліктің аясында Ұлттық гидрогеология қызметі қайта жұмыс істейтін болады. Сондай-ақ еліміздің су шаруашылығын басқару жүйесіне түгел реформа жасалады. «Қазсушар», «Нұра топтық су құбыры» және басқа да негізгі компанияларда өзгеріс болады», – деді Мемлекет басшысы.
Осы Жолдауда жарияланған су реформасы, берілген тапсырмаларының орындалуы туралы Үкімет отырысында Экология және табиғи ресурстар вице-министрі Ғалидолла Азидуллин баяндама жасады. Айтуынша, ведомство су шаруашылығы проблемаларын шешу жөніндегі жұмысты жалғастыратын болады.
«Қазақстандағы орташа көпжылдық өзен ресурстары жылына 102,3 текше шақырымды құрайды, оның 54,5 текше шақырымы /жыл – жергілікті ағын, ал 47,8 текше шақырымы/жыл Орталық Азия мемлекеттерінен, Ресей Федерациясынан және Қытай Халық Республикасынан келеді. Осыған байланысты трансшекаралық ынтымақтастық жөніндегі жұмыс күшейтілетін болады. Президенттің 15 қолданыстағы және жаңа 20 су қоймасын салу, кемінде 3 500 шақырым каналды жаңғырту және цифрландыру туралы тапсырмасын орындау мақсатында «Жасыл Қазақстан» ұлттық жобасы шеңберінде 2025 жылға дейін 16 жаңа су қоймасы қайта жаңартылып, 9 жаңа су қоймасы салынады, 212 суару каналы жөнделіп, цифрландырылады. Осы бағыттар бойынша одан әрі жұмыс су ресурстарын басқару жүйесін дамыту тұжырымдамасы шеңберінде жалғастырылатын болады», – деді вице- министр өз сөзінде.
«Мемлекет басшысы өз Жолдауында жылына 150 мың гектарға дейін озық су үнемдеу технологияларын енгізу қажеттігін атап өтті. Су үнемдеу технологиялары қолданылатын аумақты 2023 жылы 300 мың гектарға, 2025 жылы 450 мың гектарға, 2030 жылға қарай 750 мың гектарға жеткізу жоспарланған. Тиісінше, агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі бағдарламалық құжаттың қолданыстағы жоспарларын қайта қарау қажет болады. Су кодексінің жобасында «ауызсумен жабдықтау туралы», «суару және дренаж туралы» және «бөгеттердің қауіпсіздігі туралы» бөлімдерді қосу арқылы коммуналдық-тұрмыстық сумен жабдықтауда және Суармалы егіншілікте суды пайдалану жөніндегі нормаларды күшейту жоспарлануда. Бұл ретте бөгеттердің қауіпсіздігін бақылауды өнеркәсіптік қауіпсіздік органына жүктеу ұсынылады», – деп атап өтті вице-министр. Сондай-ақ вице-министр «Қазсушар» РМК және «Нұра топтық су құбыры» трансформациясы оларды Qazsu АҚ-ға айналдыру жолымен жүргізілетінін хабарлады.
«Кәсіпорындарға экологиялық аудит жүргізу бөлігінде 5 жылда бір рет қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізу қажет. Көміртекті бейтараптыққа қол жеткізу жөніндегі мақсаттарды қамтамасыз ету үшін жыл сайынғы СО2 шығарындыларын 2,5 пайызға дейін қысқарту мөлшерлемесімен парниктік газдар шығарындыларының сауда жүйесі жетілдірілетін болады, бұл жүйені шығарындылар саудасының еуропалық жүйесімен жақындастыру жоспарлануда. Осы бағыттағы жұмыс өте маңызды және декарбонизация мақсаттарына қол жеткізуге ықпал етеді», – деп қорытындылады Ғалидолла Азидуллин.
Жаңа министрлік су тапшылығы мәселелері, еліміздегі ескірген немесе жұмыс істемей тұрған су қоймаларын қалпына келтіру, суды тиімді пайдалану мәселелерімен тікелей айналысады деп күтілуде. Нақты бір бағытта жұмыс істесе, аграрлық сектордың, ауыл шаруашылығының, өндірістік саланы дамуына әсері зор екені де айтылып келеді.
Су министрлігінің құрылуын қолдағандардың, құрылғанын естіп қуанғандардың қарасы көп. Бірақ ведомство төңірегіне сала мамандары жиналса деген тілектерін жасырмайды. Соның бірі – Аралды құтқару қорының Атқарушы дирекциясының бас маманы Әмірхан Кеншімов. Ол алдымен сонау кездегі Су министрлігінің тарихынан бастады.
«Совет кезінде Су шаруашылығы және мелиорация министрлігі болды. Ол дегеніңіз – суды өзеннен алып егістікте пайдалануға дейінгі міндетті бір орган басқарды деген сөз. Кейін Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бұл орган Су ресурстары Мемлекеттік комитеті болып қайта құрылды да, тек суды алып шаруашылықтарға жеткізіп беруге ғана міндетті болды. Бірақ мұның ғұмыры да ұзақ болмады. 1995 жылы суға құзырлы орган жай ғана комитет болып қалды да, біресе Ауыл шаруашылығы, біресе Экология министрліктеріне бағынып отырды. Су саласы өз отауы болмағаннан кейін құлдырады, жетім баланың күйін кешті», – дейді ол. Сондай-ақ оның сөзінше, министрліктерден комитетке куратор болып талай вице-министр жұмыс істеген. Бірақ барлығы дерлік су маманы болмағандықтан комитеттің мүдделерін не министрдің алдында не Үкіметтің алдында қорғай алмаған. Осылайша, су шаруашылығы құлдыраған үстіне құлдырай берген.
«Құрғақшылық, міне, бесінші жылға созылып келеді. Биыл ерекше құрғақ жыл болды. Көктемгі үміт ақталмады. Әсіресе, Шу мен Талас бойынша. Егер су саласына дұрыс көңіл бөлгенде, судың өз отауы болғанда, мамандарды уақытылы сапалы дайындағанда, тап осы жағдай болмас еді. «Министрлік керек» деп сан мәрте айтылды. Тыңдайтын құлақ болмады. Президентке жазылған талай хат оның аппаратынан Президентке жетпей кайтып жатты. Әрине, ештен кеш жақсы. Мамандардың айтуы, шаруалардың зары биыл Президенттің құлағына жетті. Міне, көптен күткен күн де келді. Осы күнді қанша күттік», – дейді Әмірхан Қадірбекұлы.
Бас маман ендігі үміт министр болып нағыз маман тағайындалса, бармақ басты, көз қысты болмаса екен дейді. Ал Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы Дипломатия институтының ассистенті Бауыржан Баглай Су министрлігінің құрылу маңызына тоқталды.
«Әлемдік тәжірибеде water governance ұғымы мемлекет тарапынан су ресурсын жүйелі басқару мен тиімді падалануды көздейді. Қазақстанға Орталық Азиядағы су ресурстарының 18 пайыздан астамы ғана тиесілі екені мәлім, сәйкесінше еліміздегі су қорының 40 пайызға жуығы көрші мемлекеттерден келеді. Жаңадан құрылған Су ресурстары және ирригация министрлігі еліміздегі су саясатын ілгерілететін, су инфрақұрылымын жетілдіру бойынша ұсыныстар беріп, оның орындалуына жауапты болуы қажет. Сонымен қатар өз құзыреттілігі шеңберінде трансшекаралық су ресурстары бойынша келіссөздер мен талқылауларда мемлекеттік мүддені қорғауда басымдыққа ие болмақ. Сонымен бірге салалық ведомства ретінде су мәселелері бойынша халықаралық және өңірлік ұйымдар мен өзге де мүдделі тараптармен байланысты жаңа деңгейге көтеруге, сол арқылы елімізге суды тиімді пайдалану бойынша жаңа технологиялар енгізуге мүмкіндік тумақ.
Орталық Азия өңірінің ауыл шаруашылығының 75 пайызы суармалы екенін әрі еліміздің төменгі ағыста орналасуы су ресурсы бойынша көрші елдермен тиімді әрі жүйелі байланыс орнату, достық пен серіктестікке негізделген «су дипломатиясын» жүргізуді қажет етеді. Осы ретте аталмыш ведомство өзге де мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп әрекет етуі тиіс», – дейді ол.
ТҮЙІН:
Әлемде 3 млрд-қа жуық халық өзеннің бойына қоныс тепкен, оның тең жартысы трансшекаралық саналады-мыс. Біздің еліміздегі су ресурсының жартысы көрші өзендерден, яғни Ресей, Қырғыз, Тәжік, Қытай, Өзбекстан мемлекеттерінен келеді. Біз шектесетін төрт мемлекеттен трансшекаралық Шу, Ертіс, Еділ, Жайық, Сырдария, Іле, тағы басқа еліміздегі ірі су бассейндері бастау алады. Оған қоса, жеріміздің 60-70 пайызы шөл және шөлейт далалардан тұрады. Бірақ Мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстанның Еңбек сіңірген гидротехнигі Нариман Қыпшақбаевтың журналистерге берген сұхбатында шөл-шөлейтті аймақтардың астында да су бар екенін, Кеңес Одағы кезінде 100 мың нысаннан су анықтағанын айтқан болатын. Өкінішке қарай, тәуелсіздік алғаннан кейінгі 30 жылда бәрі де құртылған. Бұдан бөлек, гидрология саласында мамандар да тапшы болып отыр. Енді жаңадан құрылған министрлік осындай мәселелерді жүйелеп, шешімін шешсе деген тілек қана бар. Ал суды үнемдеп пайдалану мәселесі үшін тек министрлік емес, қоғам болып атсалысқанымыз жөн болар.
Наурызбек САРША
© коллаж: Елдар ҚАБА