Себебі интернет желісі қарыштап дамыған бүгінгі қоғамда балалар әдебиетінің өз деңгейінде насихатталуы кемшін қалып, балғындарға арналған мөлдір шығармалар оқырмандарын таппай келеді. Оның басты себебі неде? Осы төңірегінде балалар шығармашылығына қалам тербеп жүрген сырбойлық ақын, Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі Қуат Адиспен әңгімелескен болатынбыз.
– Балалар әдебиетіне баспалдақ қалап, шығармаларыңыз түрлі жинаққа, оқулыққа еніп жүр. Әрдайым болашақ ұрпақтың жанына қажет кіршіксіз тұнық дүниелерге қалам тартып келесіз. Осы орайда қазақ балалар әдебиетінің бүгінгі аяқалысын қалай бағалайсыз?
– Ең алдымен, кешегі көшпенді ғұмыр кешкен халқымызда ата-әжелеріміздің немерелеріне айтқан ертегісі, аңыз-әпсаналары, қисса-дастандары – қазіргі балалар әдебиетінің тұма бастауы болғанын айтқым келеді. Сол арқылы баланы адамгершілікке, адалдыққа, әділдікке, мейірімділікке, елжандылыққа, батырлыққа тәрбиелейтін.
Ал енді кешегі кеңес заманын алып қарасақ, «Бар жақсылық – балаларға» деген ұран болды. Мұның астарында қазақ балалар әдебиетін дамыту ісі тұрды. Сол кездері алдыңғы буын қаламгер ағаларымыз балаларға арнап жоспарлы түрде тәрбиелік мәні бар өлеңдер мен қызықты әңгімелерді көптеп жазды. Нәтижесінде, бүлдіршіндеріміздің кітап оқуға деген құлшынысы да асқақ еді. Одан қалды «Балдырған» журналы талай өреннің досы, ақылшысы, тәрбиешісі әрі бағдаршасы болды. Қазір смартфондар арқылы баланың қажеттілігін қанағаттандырып жүрміз деп тоқмейілсіп кеттік. Бала тәрбиесінің баспалдағы балалар әдебиетінен бастау алатынын назардан тыс қалдырдық. Оны айтамыз, тіпті баласына бір сәт көңіл бөліп, оның әлеміне терең бойлайтын ата-аналар да аз. Бәрі күйбең тірліктің қамымен жүр. Баланың әрбір сөзі мен іс-қимыл әрекеттері ата-ананың назарынан тыс қалды. Соның салдарынан телефонға телмірген ұрпақ қалыптасып келеді. Сондықтан бүгінгі балабақша тәрбиешісінен бастап мектеп мұғалімдері мен әрбір ата-ана осы жайды ескеріп, мемлекет тарапынан балалар әдебиетіне көңіл бөлінуі тиіс деп есептеймін. Әрбір баланы еліміздің ертеңі деп түсініп, сол мемлекеттің келешегін жасау бүкіл қоғамның мойнындағы міндет екені ескерілуге тиіс.
– Балалар шығармашылығына қалам тербеу қаншалықты қиын?
– Балалар шығармашылығына қалам тербеу үлкен жауапкершілікті қажет етеді деп білемін. Мазмұнды дүние жасау үшін өзіңе де бір сәт балаға айналуыңа тура келеді.
Балалардың ішкі жан дүниесі – мөлдір, кіршіксіз таза әлем. Екінші жағынан балалар өте байқампаз әрі талапшыл келеді. Сондықтан жазу үстеліне отырғанда бір сәтке балаға айналасың, яғни балаша сөйлеп, балаша ойлайсың. Болмаса ұйқас қуып жаза бергеніңнің бәрі бекер.
Жалпы, тәуелсіздіктен кейін қазақ балалар әдебиеті кенжелеп қалды. Оған балапан басына, тұрымтай тұсына кеткен аласапыран заман себеп болды. Сол өтпелі кезеңде бала түгіл ересектердің өзінің кітапханамен байланысы үзілді. Тіршілік тауқыметімен барлығы базарға сүрлеу салды. Еліміз ес жиып, еңсесін тіктегесін ғана балаларға арналған дүние там-тұмдап болса да шыға бастады. Алайда әлі де шешімін күткен мәселелер шаш етектен. Соның ішінде дайын дүниені баспадан шығару ісі қиындап тұр. Бір кітапты шығару үшін талай табалдырықты тоздырып, қайырымды жандарды іздеп сабыласың. Қолы ашық кәсіп иелері мен жергілікті әкімдерден қолдау күтесің. Бұл қоғамда әлі де балалар әдебиетіне деген көзқарас түзелмегенін көрсетеді. Осыдан кейін балалар әдебиеті қалай дамиды?
Енді мектеп оқулықтарына ой жүгіртер болсақ, балалардың тілін бұрап, ойын шатастыратын шумақтар аз емес. Менің де үлкен поэзиядан балалар поэзиясына келуіме оқулықтардағы осындай олқылықтар себеп болды. Нәтижесінде, балаларға арнап бес алты жылдан бері қалам тартып келемін. Осы ретте балалар дүниесін жазғанда бүлдіршіндеріміз құлақ құрышын қандырып, құмартып тыңдайтын, ой-өрісін дамытуға тың серпін беретін туындыларды жазуға баса мән берілуі керек деп есептеймін. Жоғарыда айтқанымдай, шипай-шатпақ шумақтар жеткіншектеріміздің ойын шатастырып, рухани дамуына кері әсерін тигізеді. Өзім де әркез осындай кемшіліктерді жібермеуге тырысамын.
– Осы күнге дейін бірнеше кітабыңыз жарыққа шыққанын білеміз. Жоғарыда кітап шығарудың машақаты көп екеніне тоқталдыңыз. Қазақ балалар әдебиетінің насихатталуы кемшін екенін де айтып өттіңіз. Осы орайда сіздің жинақтарыңыз балалардың қолына жетіп жатыр ма?
– Менің балалар әдебиетіне қадам басқаныма көп болған жоқ. Сондықтан ауыз толтырып мақтанатындай дүниелерім бар деп айту қиын.
Бұған дейін, яғни 2014 жылы Алматы қаласындағы «Фолиант» баспасынан «Қоңырбек пен Содырбек» атты алғашқы жинағым жарық көрді. Кейіннен 2017 жылы Қызылорда қаласындағы «Ақмешіт» баспасынан «Кемпірқосақ» атты кезекті кітабымды жарыққа шығардым. Сондай-ақ «Көңіл керуені», «Дәрумендер дауасы» атты кітаптарым да оқырмандар қолына тиді. Осы орайда айта кету керек, бұл кітаптардың бірін өз қаржымнан шығарсам, екіншісі демеуші есебінен басылды. Бұл кітаптарды табыс табу мақсатында жарыққа шығарғаным жоқ. Кітапханалар мен білім ошақтарына тегін тараттым. Мақсатым – кішкентай оқырмандарымның балалар шығармашылығына қолжетімділігін арттыру.
Қазір шығармаларым «Жыр маржаны» деп аталатын қазақ поэзиясының 10 томдық антологиясына және бірнеше ұжымдық жинаққа енген. Сондай-ақ өлеңдерім балалар әдебиетінің антологияларына, мектеп оқулықтарына енгізілді. Шығармаларым республикалық балалар мен жасөспірімдерге арналған басылымдарда, әдеби порталдарда жиі жарияланып тұрады. Осы орайда балалар әдебиетіне тыңнан қосылған өлеңдерім орыс тіліне аударылып, 2023 жылы Мәскеу қаласынан шыққан қазақ ақындарының үш томдық антологиясына енгізілгеніне ерекше тоқталғым келеді. Сонымен қатар QR код арқылы сөйлейтін танымдық кітапшаларым да жарық көріп, республикаға таралды. Қазірде аталған кітапша төменгі сынып мұғалімдері мен балабақша тәрбиешілерінің көмекші құралына айналып отыр.
– Жас оқырмандарыңызбен жиі кездесіп тұрасыз ба? Қазіргі балалардың талғамы қандай?
– Бұған дейін еліміздің көптеген өңірінде арнайы шақыртумен болдым. Онда мектептер түрлі кездесу ұйымдастырды. Ең алғаш осыдан үш жыл бұрын Алматы қаласындағы үш мектеп балалармен кездесу ұйымдастырды. Тағылымы мол кездесуде оқушылармен емін-еркін әңгімелесуге мүмкіндік аласың. Балғындардың жан дүниесіне терең бойлайсың. Осындай кездесулерде оқушылардың өлеңдеріңді жатқа айтып тұрғанын көргенде ерекше күйге бөленесің. Бүлдіршіндеріміздің бақытты келешегін қалыптастыруға тамшыдай болса да үлес қосып жатқаныма тәубе етемін. Бұдан өзге, еліміздегі көптеген мектеп онлайн кездесу өткізіп тұрады. Осы арқылы жас оқырмандарыммен жақынырақ тілдесіп, олардың талғамын түсінуге тырысамын.
Жалпы, балғындар тым жаңашыл, ашық та еркін сөйлейді. Қазіргі балаларды кез келген нәрсемен қызықтыру мүмкін емес. Өйткені олар телефон арқылы түрлі қызықты күнде көріп жүр. Сондықтан оларды жаңаша бағыттағы дүниелермен ғана үйіріп әкете аласыз. Соған орай мен де бүлдіршіндердің ішкі қалауына қарай тақырыптарымды түрлендіріп отырамын. Мәселен, «Сәпен мен Планшет», «Миыңды сақта» секілді бірнеше өлеңім бар. Бұл өлең жолдары баланы ғылым-білім үйренуге, жаңа заманға бейімделуге шақырады.
Жалпы, әрбір ата-ана өз отбасында балаларына жаңа технологиялардың адамзатқа пайдасы мен оразан зияны бар екенін қатар ұғындырып отыру қажет деп ойлаймын. Балалармен әрбір кездесуде осыны жиі айтып жүремін. Жас өрендермен түрлі кездесу жиі ұйымдастырылып тұрады.
– Сұхбатыңызға рақмет! Шығармашылық табыс тілейміз!
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы