Сондай-ақ жеті әулие – жеті шәріп – Меке шәріп, Мәдина шәріп, Бұхар шәріп, Шам шәріп, Қатым шәріп, Құддыс (Мысыр) шәріп, Кәләм шәріп (Құран) деген қасиетті түсініктің де бар екенін ұғамыз.
Ал біз іздеген жеті әулие – Дән – әулие, Ақыл – әулие, Тұз – әулие, Қыз – әулие, Күн – әулие, Жер – әулие, Ай – әулие дейтін Өтебайбойлақ Тілеуқабылұлынан қалды дейтін тәмсіл еді. Бірақ бұл жеті әулие туралы ғаламтор бетінде жеткілікті ақпарат жоқ. Дегенмен «Қыз әулие» аталатын үңгірлер, тарихи киелі мекендер туралы қызықты аңыз, хисса өте көп екен. Қазақтың дархан даласында «Қыз әулие» саналатын кесене мен үңгір де көптеп кездеседі екен.
– Қазірге дейін жергілікті тұрғындар «Қыз әулиемен» байланысты жерлердің барлығын киелі орын ретінде қастерлеп, зиярат жасайды. Экспедиция барысында жергілікті жерлерде феномен ретінде «Қыз әулие» аталған жерлер Оңтүстік Қазақстан облысында (10), Жамбыл облысында (2), Абай және Шығыс Қазақстан облыстарында (4), Маңғыстау облысында (1), Ақтөбе облысында (1), Атырау облысында (1), Батыс Қазақстан облысында (1) анықталды. Кейбірінің басында қазақша «Қыз әулие» деп жазылған белгілері бар. Өлкетанушылардың айтуынша, бұлардың біразы кейін пайда болған. Олардың пайда болу себебі жергілікті жерлердегі емшілік, көріпкелдік қасиеті бар адамдардың: «Маған осындай аян берді» деп құлыптастың және бейіттердің басына ата-тегін көрсетіп, белгі қойғандығы. Бірақ бұл қате ақпараттар болуы да мүмкін. Өйткені олар туралы ешқандай тарихи дерек, аңыз кездеспеді. Көптеген аңыз-әңгімеде қыздың әулиеге айналуының себебі – олардың әулиелік, батырлық, көріпкелдік, емшілік сияқты ерекше қасиеттері болғандығында, – дейді тарих ғылымдарының докторанты Анар Екимбаева.
Бүгінде «Қыз әулиелерге» тәу етіп, зиярат жасайтын адам бүкіл Қазақстаннан, тіпті шетелден қысы-жазы үзілмейді екен. «Қыз әулие» феномені өзінің мәні мен маңызы тұрғысынан «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясындағы» басқа да қасиетті орыннан кем түспейді. Ел аузындағы аңыздарға қарағанда, «Қыз әулиенің» аты ұмытылған. Қыз әулие туралы небір қызықты жайт, әңгіме әртүрлі. Алайда нақты шыққан тегі, қай кезеңде өмір сүргені туралы мәлімет аз. Анар Екимбаеваның айтуынша, «Қыз әулие» атанған қасиетті жерлердің көбі табиғи су көздерімен тығыз байланысты. Жалпы, адамзат тарихында әйел мен судың байланысы туралы әңгіме кең тараған. «Қыз әулие» бейіттеріне зиярат етіп келген жұрт қасындағы емдік-шипалы балшығына түсіп, бұлақ суына шомылып, кейбіреулер дертінен құлантаза айығып кетіп жатады.
Жоғарыда айтқанымыздай, бізді қызықтырғаны – «Елмен елді жарастырған – Қыз әулие» дейтін тәмсілдің тарихы. Сондықтан тарихшы-этнограф Жамбыл Артықбаевты әңгімеге тарттық.
– «Қыз әулие» жеті әулиенің қатарына кірмейді. Бұл – өзі ерекше бөлек дүние. Бұл – өте көне заманмен, біз Тас дәуірі деп жүрген дәуірмен байланысты. Мен Қазақстанда 20-30-дай «Қыз әулиені» білемін. Бүкіл таулы-тасты жердің бәрінде де «Қыз әулие» бар. Алғаш рет мен «Қыз әулиені» Қарқаралы кент таулары, Кент Қазылықтан көрдім. Тастың қуысы, шамасы ерте замандарда, Тас дәуірінде адамдар мекендеген болуы керек. Маңайдағы ел ақ байлайды, шөрік байлайды келіп. Кейде түрлі ырым жасап жатады, түнейді, – дейді Жамбыл Артықбаев.
Десе де, Жамбыл Артықбаевтың түсіндіруінше, «Қыз әулие» феномені белгілі дәрежеде материархатпен де байланысты болуы мүмкін. Қалай болғанда да алғашқы қауымдық құрылыс заманы кезінде әйел адамдардың қоғамдағы орны ерекше болды. Өйткені тамақ табу, тіршілік жасау, тірлікті жалғастыру керек болды. Бұл шаруалардың барлығын негізінен әйел атқарды. Ол кезде мәселен қолға малдың үйретілмеген кезі, егіншіліктің әлі шықпаған кезі. Осы кезде әйелдердің рөлі жоғары болғаны белгілі. Тіршілік, күнкөріс қамы да әйелдің мойынында еді. Ол кездегі түсінік бойынша ер адамдар мал табушы, ал әйелдер ұқсатушы, нақты іске жаратушы рөлінде болды.
– Иә, «Елмен елдің арасын қосқан – Қыз әулие» деген сөз бар. Өйткені қазақ «Қыз өріс» деп айтады. Қызды ұзатасың, өзге елмен қарым-қатынас жасайсың. Олар сенің одақтасың болады. Қандай бір үлкен саяси шаруаларда, соғыс жаугершілік кезінде қазаққа одақтас керек. Сондықтан әр ру, әр ата өзіне одақтас табуға тырысады. Міне, осы кезде құдалардың орны бөлек. Жұт болады, жаугершілік болады. Сондықтан елмен елдің арасын қосқан «Қыз әулие» дейтіні сол. Қазақ қызды бетінен қақпайды, ағайын-туыс түгел еркелетеді. Жасауын жасайды. Қорғаштайды. Мұның әдемі бір көріністерін терең білгісі келген адам, Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» романын оқыса, Ақбілектің кішкентай кезін есіне түсіріп отырған кезі, міне сол қазақи тәрбие. Бұл – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы. Ертеде де осындай тәрбие болған, – дейді этнограф ғалым.
Қазақтың қызды тәрбиелеудегі ерекшеліктерін ескерер болсақ, қазақ қоғамында тәртіп, тәрбие мәселесі белгілі бір ережелермен – шеше тәрбиесі, әжелер тәрбиесімен өлшенген. Қазақ қызы – ар-ұяттың, намыстың өлшемі. Отбасы қоғамның ұясы, мемлекеттің ұясы саналды. Жамбыл Артықбаевтың айтуынша, отаршыл Ресей ХХ ғасырда қазақты таза отаршылдыққа көндірді, отаршылдықпен бірге кедейлік келді. Репрессиялар басталды. Содан дәстүр-салтымыздан, әдет-ғұрпымыздан айырылып қалдық. Қазір қазақтың дәстүр-салты деп жүргеннің көбі қазақтікі емес. Бұл жоқшылықтан шыққан елдің өзінің ойлап тауып, аннан көріп, мұннан көріп, жасап жатқан дүниелері. Қазір қазақ тойы – өте жеккөрінішті той. Дәстүр-салттан айырылған, ысырапқа негізделген той. Қазақ ешқашан ысырапшылдыққа жол бермеген, бәрін есеппен жасаған. Қазақтың қалыңмал алуы, беруі бәрі есептеледі. Қазақ отбасы есеппен, ақылмен құрылады. Отбасы мемлекет десек, есеп болмаса бәрін құриды. Ұнату, сүю бір-біріне ғашық болу – ол сезім. Мәселен, қыз алып қашуды дәстүр сияқты айтып жүр. Қазақ қоғамында қайдағы қыз алып қашу... Қыз бала айттырылады, қалың малы төленіп қояды, ол – біреудің аманаты. Сондықтан қыз алып қашу деген өте сирек құбылыс еді.
– Қазақтың қыз балаға көзқарасы, қыз балаға құрметі ерен. Ал ата дәстүрден айырылып қалғаннан кейін әйелді тым жоғары немесе тым төмен бағалау етек алып барады. Қазақ дүниетанымында анаға деген құрмет өте жоғары болатын. Көшпелі қоғам қызды, әйелді, ананы отбасының тірегі, тіршіліктің көзіне балады. Мәселен, қазақ отбасында әркімнің өз еншісі бар. Жаңа түскен келіннің де, жаңа туған баланың да өз еншісі, меншікті мал-мүлкі бар. Қазақта еркек – түздің адамы. Ал әйел отбасы-ошақ қасының барлық тіршілігін үйлестіруші саналады. Бір сөзбен айтсақ, әйел – өндіріс иесі. Әйел малдың сүтінен бастап, жүн-жұрқасынан өнім өдіріп, тұрмыстық қажетті өтеуге бейімделген. Бірақ бір ескеретін нәрсе – қазақ қоғамы патериархалдық жүйеге негізделгеніне байланысты ер адамға деген құрмет ерекше болды. Ерін сыйлау қағидасын да қазақ әйелі өзі қалыптастырды. Ер елді қорғауға міндетті. Жаугершілік, барымта, соғыстарда жанын пида етіп, ойланбастан елі үшін өмірін қию дайын ұрпақты да қазақ әйелі тәрбиелейді, – дейді Жамбыл Артықбаев.
Ал журналист Бекен Қайратұлы:
– Негізі, әулие деген сөз арабша уәли деген сөз. Қазақша «Алланың досы» деген мағынаны білдіреді. Демек, тек Алланы еске алушы һәм оның үкімін орындаушы кім болсын ол – әулие. Ол қыз бол ма, кемпір бола ма, шал ма... бәрі бір. Әулиенің басты ерекшелегі – оның дұғасы қабыл болады. Ал бүгінгі жұрттың әулиелердің басына барып, зиярат етіп, тілек тілеуі дінге қайшы әрі үлкен күнә. Тақуа адам тірі де әулие де, өлген соң аруақ. Қазақ «Өлі арыстаннан тірі тышқан артық» дейді, – деген ойын айтты.
ТҮЙІН:
Кім не десе де, қазақтың рухани-тұрмыстық этнографиясында «Қыз әулие» феномені қалыптасқан. Мейлі «Қыз әулие» аталған қасиетті, киелі орындарға барып, тәу етіп, зиярат жасасын, мейлі Қыз «ел мен елді жарастырған» әулие атансын, халық танымындағы қыз балаға, әйелге және анаға деген құрметтің қадірін арттырмаса, кемсітіп тұрған жоқ...
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ