Сондай-ақ биді халықтың мәдениетін, ұлттың эстетикалық болмысын, мінез-құлқын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын әуенге ілесе мың бұралған нәзіктікке сыйдыра білген шеберлік десек болады. Қазақтың би өнері ықылым заманның өзінде-ақ белгілі бір мән мен мағынаға ие болғанын білеміз. Мәселен, бақсылық-балгерлік бағыттағы шипагерлік қимыл-қозғалыстарда би элементтерінің бар екенін аңғару қиын емес. Сондықтан қазақ өнерінің киелі тармағы саналатын бидің де дәуірлер тізбегінде түрленіп, дамып отыруы заңдылық.
Кеше ғана 25 жылдық мерейтойын тойлаған «Наз» мемлекеттік би театры – ұлтымыздың өрнекті өнерін өркендетуде өз қолтаңбасы бар үлкен ұжым. Би театры ұлттық би өнерінің ізін жалғай, замана үнімен үндесе жаңаша қадам, тың идеяларымен ширек ғасыр сахнада өзіндік соны соқпағын сала білді. Өз елімізде ғана емес, шет мемлекеттер сахнасында да көрермен көзайымына айналып, еліміздің мәртебесін биіктетті. Бүгінде тарихқа айналған ұмытылмас кездер көрме болып ашылып, кітап болып басылып, шашу болып шашылды.
Астанадағы Е.Рахмадиев атындағы мемлекеттік академиялық филармонияның концерт залында өткен мерейтойға қазақ хореографиясының майталмандары мен мемлекет және қоғам қайраткерлері, театр артистері қатысты. Мерейтойлық қойылым ретінде таңдалған «Алдар көсе» хореографиялық спектаклінің премьерасына халық көп жиналды. Бұл хореографиялық спектакль – «Наз» би театрының XXV маусымдағы ірі жобаларының бірі. Көрермен көзайымына айналған спектакльдің айтары көп. Жақсылық пен жамандық, жомарттық пен сараңдық, достық, махаббат хикаяларына құрылған қойылымның қазақ фольклоры мен этнографиясын насихаттаудағы орны бөлек. Салтанатты рәсім барысында театр тойына арналған толассыз құттықтаулар мен ізгі тілектерге толы хаттар оқылып, мерейтойдың мерейін асырды.
«Наз» мемлекеттік би театрының директоры Еркебұлан Ағымбаевтың айтуынша, театр ұжымы – қазақтың мыңжылдық тарихын, көне өркениеті мен мәдениетін хореография тілінде сөйлетіп жүрген кәсіби мамандар.
– Театрдың басты ұстанымдарының бірі – қазақ фольклоры мен этнографиясын насихаттау болса, қойылымда қазақтың тұрмыс-салт жырлары, дәстүрлері де көрініс табады. Жалпы, «Наз» мемлекеттік би театры соңғы жылдары қазақ хореографиясында ерекше орын ала отырып, тек танымалдыққа ғана қол жеткізбей, сонымен қатар көрерменнің сүйіспеншілігіне бөленді. Театр шығармашылығы Қазақстанда ғана емес, халықаралық деңгейде де танылды. Осы уақыт ішінде театр хореографтары өз қойылымдарында романтикалық нәзіктік пен драмалық шиеленістен бастап, кең ауқымды эмоциялар мен терең сезімдерге дейінгі түрлі оқиғаларды көрсетуге жетті. Театр бірнеше буын хореографтар мен орындаушыларды тәрбиелеп, олардың еңбектері арқылы театрдың даңқты дәстүрлерін жалғастырып келеді. Театрдың жетістігі мен құпиясы да, бәлкім, осы адалдық пен шеберлікте жатқан шығар, – дейді Еркебұлан Ағымбаев.
Қажырлы еңбек пен толассыз ізденістің арқасында толайым табыстарға жеткен «Наз» ансамблі 1999 жылы астаналық филармония жанынан 4 биші қыздан шағын ансамбль ретінде құрылып, бүгінде «мемлекеттік театр» деген статусы бар үлкен өнер ордасына айналды. Астанамен түйдей құрдас театр туралы ойын ортаға салған елордамыздың мәдени-рухани дамуына зор үлес қосып, қаланың мәдениет кеңістігінде айрықша орын алды. Спектакльдерде классикалық балеттен бастап, заманауи би бағыттарына дейінгі жанрлардың әртүрлілігін көруге болады. Театрдың хореографтары нәзік сезімді бейнелейтін көріністерден бастап тарихи-драмалық шиеленіске толы кең ауқымды эмоцияларды жеткізе алатын хореографиялық спектакльдерді сахналады.
25 жыл – тарих. Ізденіс, талпыныс, даму және өткенді салмақтап, сәл аялдап, келер күнге керемет жоспарлар жасайтын уақыт. Сондықтан тарих таңбаланып, жоспарлар талқыланады емес пе?! Осы орайда елордалық Ұлттық музейде «Наз» мемлекеттік би театры – ұлттық бидің феномені» атты дөңгелек үстел өтті. «25 жылдық белес» атты көрме ұйымдастырылып, кітаптың тұсауы кесілді. Би театры туралы жазылған алғашқы кітап авторы Толқын Сұлтанның айтуынша, кітап мазмұны нақты деректерге сүйеніп, «Наз» театрының қалыптасуына ықпал еткен азаматтар мен әртістердің естеліктеріне құрылған, әдеби көркем шығарма емес.
– «Осы кітапты жазсаң» деген ұсынысқа бір жыл ойланып, әрең келістім. Келіспеген себебім, аз уақытта материал жинап, оны қағазға түсіру, түсіну, қорытынды шығару оңай емес. Ал келіскен себебім, өзім қызмет ете жүріп, жан-дүниеңнің осы әлеммен тұтасып, шабыт алып, әртістердің жанкештілігіне таңғалып, өз бағасын ала алмаған кездерінде қарның ашып, жүрегің сыздайды екен. Сондықтан аз болса да, осы театрдың дамуына өз үлесімді қосып, көзқарасымды білдіргім келді. Қазақ өнерінің жанашыры, аңыз адам Өзбекәлі Жәнібековтің шекпенінен шығып, тәрбиесін көрген, өнерді шын түсініп, бағалай білетін би өнерінің майталмандары Қадиша, Еркебұлан Ағымбаевтардың Ө.Жәнібековтен көрген ұлағатын өз тәжірибелеріне арқау етіп, үлкен ұжым құруы кездейсоқтық емес. Өз-ағаңның аты бекерге аталып отырған жоқ. Қазақ өнерінің, оның ішінде жоғалуға шақ қалған би өнеріне жанашырлық танытып, 1985 жылы Алматы облыстық атқару комитетінде қызмет атқарып жүрген кезінде мемлекет және қоғам қайраткері, тарихшы-этнограф, ғалым Ө.Жәнібековтің тікелей қолдауымен «Алтынай» би ансамблі құрылған еді. Сол ансамбльдің құрамында болған ерлі-зайыпты Ағымбаевтар Шара Жиенқұлова, Әубәкір Ысмайлов, Дәурен Әбіров, Ольга Всеволодская-Голушкевичтің би қойғандарын көзімен көріп өскен. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген әртісі Ғазиза Әбдиева, Мәдениет қайраткері Дана Мырзабекова, Үсен Мақанов пен Тойған Ізім, Талғат Қылышбаев, Айгүл Құлбековалармен бір ұжымда еңбек етіп, би өнерінің қайнарынан тікелей сусындаған нағыз мамандар. «Наз» мемлекеттік би театры – халық биін тұңғыш кәсіби сахнаға шығарған Ысқақ Быжыбаев, Шара Жиенқұлова, Әубәкір Ысмайлов, Дәурен Әбіров сынды хас шеберлер идеясының XXI ғасырда іске асып, кемелденген түрі, – деді Толқын Сұлтан.
Кітаптың «Наз» би театры үшін ғана емес, тұтас қазақтың би өнеріне олжа салған ұлт рухы үшін маңызды дүние екенін өз кезегінде сөз алған философия ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Дипломатиясына еңбегі сіңген қай-раткер Сайлау Батыршаұлы, ҚР еңбек сіңірген әртісі Бекболат Байсағатов, ҚР Мәденеиет қайраткері Оспан Сүлейменұлы да айтып, лайықты бағаларын берді.
Жалпы, қазақ би өнерінің тарих беттерін парақтар болсақ, «Наз» мемлекетік би театры елімізде ашылған алғашқы кәсіби би театры екенін көреміз. Сондықтан болар «25 жылдық белес» атты көрме «Наз» би театрының ғана емес, тұтас қазақ би өнерінің қалыптасу, даму жолының шежіресін сөйлеткендей әсер қалдырды. Көрмеде «Фотосуреттер», «Пре-мьералар мен концерттер», «Сахналық костюмдер» атты бөлімдерге қойылған әрбір жәдігер би өнерінің тарихымызды дәріптеп, көркем туындылармен жұртшылықты рухани сусындатудың ықпалды құралы екенін дәлелдеді. Сондай-ақ әр мемлекетке барған гастрольдік сапарлар мен байқауларда сыйға алған кәдесыйлар мен театр артистерінің өздері тұтынған реквизиттер де бидің халық үшін қаншалықты құндылыққа ие екенін ұқтыра түскендей болды.
Ал халқымыздың арғы-бергі би тарихын сараптап, талдап, осы өнер саласындағы ізденістер мен талпыныстарды, жеңістер мен жетістіктерді, мақсат пен міндеттерді және шешілуі тиіс мәселелерді талқылаған дөңгелек үстелдің жөні бөлек. ҚР Білім беру ісінің үздігі, «Мәдениет саласының үздігі» төсбелгісінің иегері Гайникамал Бейсенова, философия ғылымдарының докторы, профессор, Шымкент қаласы саз колледжінің директоры Сералы Тлеубаев, «Абай» атындағы Қазақ ұлттық педагогика университетінің қауымдасқан профессоры, ҚР Мәдениет қайраткері, «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегері Талант Жамбылұлы, Ж.Тәшенов атындағы университеттің «Өнер» кафедрасы меңгерушісі, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Балжан Тлеубаева, М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті, өнертану кандидаты, ҚР Мәдениет саласының үздігі Қарлығаш Айтқалиева, өнертану ғылымдарының кандидаты, Халықаралық театр сыншылары ассоциациясының мүшесі Гүлнәр Жұмасейітова, «Мәдениет саласының үздігі» төсбелгісінің иегері, Қызылорда облыстық филармониясының «Томирис» би ансамблінің бас балетмейстері Гүлбану Мырзабаева, М.Х.Дулати атындағы Тараз университеті мәдениет және өнер кафедрасының аға оқытушысы, педагогика магистрі Хадия Караматуллаева баяндама жасап, «Наз» мемлекеттік би театрының шығармашылық еңбек жолының ғылым саласындағы алар орны қандай деген сұрақ төңірегінде пікір алмасып, талқыға салды.
Би өнері – адамның ішкі жан дүниесін тазартып, рyхaни әлемін әдемілікке толтыратын, эстетикалық талғамын толықтыратын саф өнер. Алайда «театр ұжымының астанадағы мекенжайы құрқылтайдың ұясындай ғана шағын», – дейді «Қара шаңырақ» қоғамдық бірлестігінің жетекшісі, тарихшы, этнограф, театр жанашыры Тұрар Сәттарқызы.
– Жердің бір жері – сонооу Көкталда орналасқан театр ғимараты өте тар. Бишілері көрермен отыратын жерде дайындалады, билеген кезде сахнаға соғылып қала ма деп жанұшырып отырамыз. Аядай ғана аумақта орналасқан театр ұжымы әлемді аузына қаратқан өнер тудырып жүргенін ескеруіміз керек. Мемлекеттік, тіпті халықаралық деңгейдегі іс-шаралар «Наз»-сыз өтпейді. Халқымыздың терең философиялық ой-иірімдерін тоғыстыра суреттей отырып, тарихи танымдық маңызы зор өнер туындыларын дүниеге әкелген театрдың ұлттық киімге деген талғамы ерекше. Бұл – ансамбль емес, үлкен жеке театр. Қала шетінде орналасқандықтан қойылымдарына көрермен жиі бара бермейді. «Қара шаңырақ» қоғамдық бірлестігі мен «Наз» театры үнемі шығармашылық, рухани-мәдени байланыста. Былтыр «Қара шаңырақ»-тың бастамасымен қол жинап, минис-трлікке хат жаздық. Әлі нәтиже бола қойған жоқ. Театрға ұлттық статус, ғимарат берілуі керек. Театр ұжымының шығармашылық ізденісі ғылыми еңбек жазғанмен тең десек, артық айтпаймыз. Бір сахналық қойылым жасау үшін архивтерді ақтарып, ұлттық мұраларды тануға ерекше назар аударады. Ұжымның ұлт руханияты үшін жанкештілігі, еңбекқорлығына, өз ісіне деген сүйіспеншілігіне таңғаласың! «Наздың» әр биі, әр қойылымы – ұлтымыздың фольклоры, этнографиясы мен тарихынан мол мағлұмат беретінін айтуымыз керек, – дейді Тұрар Сәттарқызы.
Тіпті, сахналық киімдерінің өзін тарихи құжаттар негізіне сүйене отырып, ұлттың байырғы киім кию мәдениетімен астастыра қыстық, жаздық, күз, көктем мезгілдеріне сай талғаммен өрнектей білу ел көлемінде «Наз» би театрына ғана тән үрдіс екенін айтады этнограф. Театрдың көркемдік жетекшісі әрі бас балетмейстері Қадиша Ағымбаеваның айтуынша, театр бишілерінің сахналық костюмдері денеге жағымды, ауа өткізгіш, сапалы, табиғи маталардан тігеледі.
– Ұлттық киім деп, әр жеріне алабажақ ою салып, жылтыраған дүние емес, өзіміздің төл киімізді кигіземіз. Заманауилыққа, шоуға бой ұрмай, барынша фольклордан, түп-тамырымыздан, халық биінің әліпбиінен алыстамаймыз. Баскиімге салатын оюды балаққа, балаққа салатын оюды жағаға салып, адаспаймыз. Костюмді заманмен тоғыстырамыз, яғни бұл дегеніміз – қазіргі заманғы сапалы маталар, былғарыны, барқыт сынды жаңаша маталарды, әшекейлер мен тастарды пайдалану. Ал қазақтың ою-өрнегінің түпнұсқасын бұзбаймыз. Қазақтың әр ою-өрнегінің өзіндік сыры, ойы, терең мағынасы бар екенін ұжымдағы қыз-жігіттерге үнемі айтып отырамыз, – деді Қадиша Ағымбаева.
Ал кез келген өнер ұжымы үшін кө-рерменнің бағасынан артық баға жоқ десек, «Наз» туралы көрерменнің де айтары көп.
– «Наз» мемлекеттік би театры – бабалар аманатын арқалап, ХХІ ғасырда жаңа бағытта, жаңа ізденістердің арқасында тың қадамдар жасап, би өнерінің жаңа сүрлеуін салған еліміздегі іргелі өнер ұжымдарының бірі. Басқа би театрларынан айырмашылығы – театр реператуары қазақ тарихын, фольклорын, музыкасын, этнографиясын көрсетіп, қазақ сахналық билерін белес шыңдарына көтеріп келеді. 25 жылдық мерейтойына арнайы шақырылғаныма бек қуаныштымын. Себебі бала күнімде небір сахналарда қазақ би өнерін паш етіп жүргендердің бірі едім. Бүгін сол бір киелі өнердің «жілігін шағып, майын ішкен» Шара Жиенқұловадай апайларымның шәкірттерімен бірге болып, би өнерінің майталмандарымен қауыштым, – деді «Бота» қолғанат орталығының жетекшісі Бота Баманқызы.
PS:
Қала сыртында, орталықтан алыс болғандықтан көрермен келе қоймайды дегенімізбен, театрдың жастар арасындағы өзекті тақырыптарды көтеріп, тәрбиелік мәні зор қойылымдар қоятынын көзі қарақты көрермен біледі. Мәселен, «Ақ пен Қара» хореографиялық спектаклі, «У-сана» атты хореографиялық қойылымы қазіргі қоғамдағы ең өзекті тақырыпты қозғайды. Балалардың гаджетке тәуелділігі салдарынан туындайтын келеңсіздіктерді би тілімен өрнектейді. Қазіргі көрермен талғамына сай мәдениетіміз бен өнерімізді, руханиятымызды дәріптеп, ұрпақаралық сабақтастықты жалғастырып, ұлттық құндылықтарымыздың жаршысы болып, қоғамдағы өзекті мәселелерді де биге арқау етіп жүрген театрдың алар асуы әлі де биік.
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ