Билік компанияларынан айырылуда
Мемлекеттің бизнестегі үлесі жыл санап азайып келеді. Finprom сарапшыларының байламынша, мемлекеттің қатысуымен құрылған жеке кәсіпорындардың қатары бұрынғыдай қалың емес. 2020 жылдың мамырдағы жағдайы бойынша, мемлекет акциялар пакетіне ие 679 жеке заңды тұлға тіркелген. Осылайша, былтырдан бері олардың қатары 11% селдіреді. Бірақ тіркелгеннің бәрі бірдей жұмыс істеп тұрған жоқ. Нақтылай кетсек, арасында 85,6% немесе 581 кәсіпорын ғана қызмет атқаруда. Бұлардың саны бір жыл ішінде 10,8% кеміген. Аты жеке, алайда артындағы қожайыны мемлекет болып есептелетін компаниялар саны 2015 жылы 2,6 пайызға – 781-ге дейін өскен екен. Содан кейін олардың саны төмендеп келеді. Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің дерегінше, 2016 жылғы саны – 758, 2017 жылы – 734, 2018 жылы – 685, 2019 жылы – 651, 2020 жылы 581 болды. Орналасқан жері бойынша алып қарасақ, бұлардың ең көбі немесе 115-і елордада шоғырланған: былтыр олардың саны 118 еді. Екінші орынға Алматы қаласы жайғасты: мемлекет иелік ететін 62 кәсіпорын қалды (2019 жылы – 66, -6,1%). Үштікті Қарағанды облысы тұйықтайды: 45 (алдында 51 болған, -11,8%). 17 өңірдің 14-інде мемлекетпен бірлесіп құрылған жеке кәсіпорындар саны қысқарды. Тек Солтүстік Қазақстан (29) және Қызылорда (17) облыстарында ғана кәсіпорындар саны өзгеріссіз қалды. Ал Маңғыстау облысында, керісінше былтырғы 20-дан 22-ге дейін артты (+10%). Салалық бөліністе мемлекетке қарасты заңды тұлғалардың ең көбі ақпарат және байланыс саласында шоғырланған: 118 кәсіпорын (бір жылда 7,8%-ға азайды). Бұдан бөлек, министрлер мен әкімдер үшін кәсіптік, ғылыми және техникалық қызмет (87, -4,4%), сумен жабдықтау, қоқыстарды жинау және өңдеу, қарды, көшедегі шаңды жою қызметі (49, -18,3%) секілді салаларда кәсіпорын құру қызықты.Биліктің сүйкімді серіктесі
Дегенмен билік бизнеске ықпалын жүргізудің басқа да тетіктерін ойлап табуда. Соның бірі – мемлекеттік-жекешелік әріптестік немесе МЖӘ. Премьер-Министрдің ресми сайтының мәліметінше, 2020 жылғы 1 маусымда Қазақстанда жалпы құны 1,8 триллион тұратын 789 МЖӘ туралы келісім бекітіліпті. Оның ішінде 10 шарт – республикалық деңгейдегі үлкен жобаларға қатысты. Көпшілігі – 776-сы жергілікті деңгейдегі ірілі-ұсақты жоба. Нәтижесінде, экономикаға жеке инвесторлар қалтасынан 910 миллиард теңге инвестиция тартылды. Мемлекет меншігіндегі немесе акциялар пакетіне мемлекет бақылау жасайтын кәсіпорындардан ерекшелігі сол, МЖӘ жобасы толығымен инвестордың иелігінде болады. Мысалы, ақылы жолдардан төлем жинайтын компания сол су жаңа магистральды өзі басқарады, өзі жөндейді. Келісімшарт мерзімі аяқталған соң ғана жолдарды Үкіметке қайтарады. Немесе МЖӘ аясында әкім тегін бөлген жерде балабақша салған бизнесмен ол нысанды учаскесімен бірге өз меншігінде сақтайды, күтіп ұстайды, бизнесінен табыс табады. Жергілікті атқарушы органдар серіктес ретінде оған клиенттерді (бүлдіршіндерді) бағыттайды. Қолданыстағы МЖӘ жобалары арасында ең танымалы – білім беру, жартысынан астамы немесе 55%-ы осы сектор еншісінде. Әкімқараларға, шенеуніктерге әріптес болған кәсіпкерлер негізінен балабақша, мектеп, колледж ашуға құмар. Одан кейін бизнесмендер клиника, емхана, стоматология, офтальмологиялық, диагностикалық орталық секілді медициналық сала кәсіпорындарын құруға құштар. Үштікке тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық жобалары кіреді. Ал ең ірі жобалар – көлік пен инфрақұрылым саласында. Көлік-логистикалық сегментте небәрі 24 МЖӘ жобасы жүзеге асырылды. Сала жобалары ауқымды капитал салымын қажет етіп, көп уақытқа созылатындықтан, Үкімет оны мақұлдауға батылы бара бермейді. Мұндағы мемлекеттің мақтанышы – Үлкен Алматы айналма автомобиль жолы (ҮАААЖ). Оның тұсауы Лондондағы road-show кезінде кесілген. Осы жоба үшін МЖӘ және концессиялар туралы заңдарға өзгеріс енгізілді. Жергілікті билік сол үшін тұрғындардың жерін сатып алып, жылжымайтын мүлкін сүрді. Құрылысы 2018 жылғы 31 мамырда қолға алынған оның құны әу баста жарты триллионға бағаланды. Бертінде 180 миллиард теңге қажет болатыны нақтыланды. Әйтсе де, ҮАААЖ салушы консорциум қатысушыларының бірі – Кореяның SK Engineering & Construction компаниясы Еуропа қайта құру және даму банкі кіретін үлкен топпен бірге 580 миллион доллар қарыз тарту туралы келісімге қол қойғандарын хабарлады. Бұл 232 миллиард теңгеге тең. Осы несие ақшаға ҮАААЖ салушы түрік-корей консорциумы төл 160 миллион доллар қаражатын қосады. Айналма жолдың жалпы ұзындығы – 66 шақырым, ал ені 4-6 жолақты құрамақ. Оны салудағы басты мақсат – екі халықаралық автомагистраль – «Қорғас–Алматы–Бішкек–Тараз–Шымкент–Ташкент» жолының және «Алматы–Қарағанды–Нұр-Сұлтан–Петропавл» жолының қиылысында айналма трасса тұрғызып, Алматының ішкі жолдарын артық жүктемеден арылту, экологиясын тазарту болмақ. Онда сағатына 120-150 шақырым жылдамдықпен зымырауға рұқсат етіледі деп күтілуде. ҮАААЖ-да 8 айрық жол және 39 көпір тұрғызылады. 2038 жылға қарай жоба ең жоғары қарқынға жетіп, оның бойымен бір күнде 67 мың автокөлік жүреді деп болжануда. Алдын ала тариф бойынша, айналма жолға кіру жеңіл көліктерге 200 теңге, жүк көліктеріне 280 теңгеге түспек. 2037 жылы ҮАААЖ республика меншігіне өтуі тиіс. Енді ғана басталған құрылысы 4 жылға созылады деп жоспарланған.Даму емес, делдалға ақша шашу
Мемлекеттің экономикаға араласуының теріс салдары да бар. Мәселен, елордада электр қуатын, жылуды және суды жеке сектор өндіріп, таратады. Сол үшін тұтынушылардан ақыны әкімдіктің делдал кәсіпорны жинайды. Мәжіліс депутаты Меруерт Қазбекова ТЖ мемкомиссиясының биылғы 11 мамырдағы қорытынды отырысында ел Президенті экономиканың жаңа құрылымын құру туралы тың міндет қойғанына назар аудартады. Экономиканың жаңа құрылымын құру бірінші кезекте мемлекеттің ондағы рөлін қайта қарауды қарастырады. Дамыған елдер қабылдаған Yellow Pages Rule қағидаты бизнес өркендетіп отырған салаларға мемлекеттің қатыспауын талап етеді. Қазақстан осы қағиданы ендіруге осымен үшінші рет талпынуда. «Жалпы, мемлекет кәсіпкерлігінің шекаралары нақты айқындалуы тиіс. Мемлекет ең алдымен бизнестің жаңа түрлерін түзуге көмектесу үшін ғана кәсіпкерлікпен шұғылдануы керек. Ол отандық кәсіпорындармен бәсекеге түспеуі, олардың үстінен табыс табуға тырыспауы қажет. Біз, Мәжіліс депутаттары елордадағы коммуналдық тарифтер есебінен күн көретін кәсіпорындардың –«Астанаэнергосервис» және «Астанинская ЭнергоСбытовая Компания» ЖШС-ының жойылуына қол жеткіздік. Қалалық әкімдік өз шешімінде аталған делдалдардың жұмысы экономикалық тұрғыдан тиімсіз болғанын растады», – дейді депутат. Алайда жергілікті шенеуніктер қулыққа басыпты. М.Қазбекованың мәліметінше, әкімдіктің «Астанинская ЭнергоСбытовая Компания» ЖШС орнына «Астана қалалық жарық» атты жаңа ЖШС пайда болған. Ол да жоғары тарифпен ақы төлейтін заңды тұлғаларды энергиямен жабдықтаумен айналысады. Қазіргі кезде Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, ел Үкіметі дағдарысқа қарсы шаралардың бірнеше топтамасына триллиондап ақша бағыттауда. Миллиардтар тасқыны бизнесті несиелеуге арна тартты. Бірақ депутаттардың байламынша, шағын және орта бизнесті қаржыландыру жүйесі тиімсіз жұмыс істеуде. Өйткені бұл салаға тағы да мемлекеттік делдал кіріп кеткен. «Бәйтерек» холдингіне кіретін «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ парламентшілердің қатаң сынына ұшырады. Үкімет шешімімен бұл қор елдегі шағын және орта кәсіпкерлікті қаржылай қолдаудың операторы болып бекітілген. Қор басшылары жоғары жалақы, бонус, сыйақыға бөгіп, ел ақшасын төгіп келеді. Содан гүлденіп кеткен бизнес жоқ. Орта бизнес экономиканың ұстынына айнала алмады. «Даму қорының негізгі қызметі – бюджет есебінен пайыздық ставканы субсидиялау. 2020 жылдың 4 айында қор 703 жобаны қолдапты. 2010 жылдан бері 15,8 мың жоба субсидияланған. Осыған 264 миллиард теңге ел қаржысы шығындалды. Бұдан елге қандай экономикалық немесе әлеуметтік қайтарым, пайда келді? Бұл сауал жауапсыз қалуда. Даму қорының барлық жұмысы – бюджеттің субсидияларын комбанктер клиенттеріне ұзату ғана. Қарапайым тілмен айтқанда, Даму – бюджет пен банктер арасындағы жай ғана делдал», – дейді депутат А.Жамалов. Соған қарамастан қор шығын қордалаудың шебері: 2018 жылы Даму шығыны 11,9 миллиард теңгеге жетті. Отандық бизнес дамуы үшін оның банктен алатын несиесін субсидиялап арзандатуды Үкімет ондаған жылдан бері ілгерілетіп келеді. Осы мерзімде аталған процесті автоматтандыра салуға да болатын. Сонда «Даму» АҚ-ын, оның мол жалақылы басшылары мен менеджерлерін, 20 құрылымдық бөлімшесін, 18 филиалын ұстап тұруға қажеттілік болмас еді. Мемлекеттің экономика мен бизнеске араласуы шынында да салмақты көзқарас пен жүйелі тәсілді қажет етеді.Елдос СЕНБАЙ