Елімізге қанша адам келеді?
Биылдан бастап миграциялық заңнамаға енгізілген өзгеріске сәйкес, визаны қажет етпейтін шетелдіктер ел аумағында 30 күнтізбелік күн ішінде қала алады. Кеден қызметкерлері тиісті тіркеу жұмысын атқарады. Ал миграциялық қызметтен өту міндеттемесін қабылдаушы тарапқа жүктеген. Бұл тек жұмыс берушілердің ғана емес, медициналық мекемелер, оқу орындары, демалыс орындары, хостел, қонақүй, жалдамалы пәтер иелерінің мойнына артылған жүк болып тұр. Бұл істі визалық-миграциялық портал арқылы тегін және жылдам тындыруға болады. Ал өз кезегінде бұл бастама ең алдымен көлеңкеде үйін жалға берушілердің еңбек нарығында ашық жұмыс істеп, салық төлеуін қамтамасыз етуіне түрткі болмақ. Қазақстан Үкіметі ішкі еңбек нарығын қорғау үшін шетелдік мамандарға жылда квота бекітіп отырады. Биыл Үкімет 29 000 адамға квота бөлген. Өткен жылмен салыстырғанда, бұл 40 пайызға кем көрсеткіш. Себебі 2019 жылы 49 мың шетелдік маманға квота бөлінген еді. Шетелдіктердің басым бөлігі – құрылыс саласында, одан кейін тау-кен орындары мен ауыл шаруашылығы, орман және балық шаруашылығында жұмыс істесе, біраз бөлігі кәсіби, ғылыми, техникалық салаларда еңбек етеді. Еңбек мигранттарына сұраныс Алматы, Маңғыстау және Атырау облыстарында, Алматы қаласында жоғары. Әрине, астанада да шетелдіктерге квота бекітілген. Ал шетелдік еңбек күшіне Қостанай, Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан мен Батыс Қазақстан облыстарында сұраныс аз. Елімізге экспаттар дәстүрлі түрде Өзбекстан, Қытай, Үндістан, Түркия сияқты елдерден келеді.
2019 жылы отандық бизнесмендерге 386,4 мың еңбек мигрантын жұмысқа қабылдауға рұқсат берілсе, биыл бұл сан 360 мыңға дейін кеміген. БҰҰ мәліметіне сенсек, елімізге сырттан келетін жұмыс күші 3 млн адамнан асады. Бірақ бұл халықаралық ұйым тиісті статистикаға атажұртқа оралып жатқан репатрианттар, яғни қандастарымызды да қосады. Оның үстіне, Қазақстан аумағынан өтетін жұмыс күшін де ескерусіз қалдыруға болмас.
Өзімізге жұмыс жетпей жатыр...
Саясаттанушы, демограф Әзімбай Ғали еліміз нарықтық экономикаға көшкелі бері жедел дами бастағанын, соған байланысты 2000 жылдардан бастап жұмыс қолының жетіспеушілігі сезілгенін айтады. Ал әлемдік пандемияға байланысты жағдай күрт өзгерген. Әзімбай Ғали еңбек нарығындағы жағдайды былай сараптайды: – Қазақстанда еңбек қолының сәл артықшылығы бар. Оның мөлшері – 4-5 процент. Яғни, бұл – жұмыссыздық деңгейі. Бұл соншалықты үлкен көрсеткіш деп есептелмейді. Оның үстіне, өлкелік ерекшеліктер бар. Бұл – бір. Екіншіден, COVID-19 індетінің жайылуына байланысты жаңа проблемалар пайда болды. Ең алдымен көптеген кәсіпорындар жабылды. Жақын арада оларды қайта ашу ойда жоқ. Өйткені пандемияның екінші, үшінші толқынын күтіп отыр. Сондықтан уақытша ЖІӨ көлемі 7-8 процентке қысқарып отыр. Жалпы, елімізде үлкен жұмыссыздық жоқ еді. Биыл жұмыссыздық өскен. Қазақстанға еңбек күші негізінен Өзбекстаннан келеді. Одан кейін Қытайдан, шамамен 2 000-3 000 адам, Ресейден көп болса 1 000-2 000 адам жұмыс істеуге келеді. Өзбекстаннан қарақалпақтар мен өзбектер келіп жұмыс істейді. Оның үстіне, Қазақстан аумағынан 3,5 миллиондай өзбек-қарақалпақ эмигранттары өтеді. Биыл коронавирусқа байланысты ерекше жағдай болып тұр. Жұмыс бола ма, болмай ма, ол жағы белгісіз.Саясаттанушының айтуынша, осыдан біраз жыл бұрын Қазақстанға Тәжікстан мен Түрікменстаннан әжептеуір еңбек күші келетін, оның өзі негізінен атажұртқа оралған этникалық қазақтар болатын. Қазір ондағы қазақтың басым бөлігі елге оралған. Сондықтан негізгі жұмыс күші Өзбекстаннан келіп жатыр.2019 жылы отандық бизнесмендерге 386,4 мың еңбек мигрантын жұмысқа қабылдауға рұқсат берілсе, биыл бұл сан 360 мыңға дейін кеміген. БҰҰ мәліметіне сенсек, елімізге сырттан келетін жұмыс күші 3 млн адамнан асады. Бірақ бұл халықаралық ұйым тиісті статистикаға атажұртқа оралып жатқан репатрианттар, яғни қандастарымызды да қосады. Оның үстіне, Қазақстан аумағынан өтетін жұмыс күшін де ескерусіз қалдыруға болмас.
Шетелде жұмыс күшіне сұранысты қалай анықтайды?
Шет мемлекеттерінде жұмыс күшінің заңсыз импортымен айналысатындарға тиісті санкция қолданылады. Мәселен, АҚШ-та иммиграция қызметінің құзыреті артып, сырттан заңсыз еңбек күшін тартқан кәсіпкерлерге қарсы санкция қолданылады. Қомақты айыппұл салынады. Ал ел ішінде сырттағы жұмыс күшіне сұраныс қандай? Мұны анықтаудың түрлі тәсілдері бар. Мәселен, Америка мен Италияда арнайы ақпараттық порталдар арқылы сауалнама жүргізіліп, еңбек нарығында қандай ресурстарға сұраныстың жоғары екені анықталады. Испанияда дефицит мамандықтардың арнайы каталогі бар. Бұл құжат еңбек нарығындағы сұраныстар мен ұсыныстардың балансын байқап, азаматтардың қаншалықты жұмысқа тартылып отырғанын көрсетеді. Бұған ұқсас тізім Жаңа Зеландияда бар. Иммиграция министрлігі «Нақты мамандықтар тізімін» бекітіп, оған енбеген қызмет түрлеріне тыйым салады.
Кейбір дамыған еуропалық елдер шетелдік жұмыс күшінің өз еліне қайтуын да материалдық тұрғыдан демеп отырады. Мәселен, Германия үшін түріктер мен гректердің көші – үлкен мәселе. Бір жағынан Германия Еуропадағы мұсылмандары көп елдердің біріне айналып отырса, екінші жағынан ішкі еңбек нарығын да қорғауы тиіс. 82 млн халқы бар Германия Еуропадағы ең халқы көп мемлекет. Еуроодаққа қабылданбай келе жатқан Түркияның халық санымен пара-пар. Бұл тұрғыдан Германия жұмыстан кеткен иммигранттар үшін материалдық өтемақы береді. Тіпті, шетелдік жұмысшының елден кетуіне байланысты материалдық шығындары
есептеліп, жолпұлы беріледі. Сондай-ақ өз елінде пайдалы болу үшін белгілі бір кәсіпке қысқа мерзімде үйрету бағдарламасы бар.
Әрине, қай ел болмасын сырттан сапалы мамандарды алуға тырысады. Әлемдік пандемияға байланысты дүниежүзі елдерінде инфекционист дәрігерлерден бастап қатардағы медбикелерге дейін сұраныс күрт артып кеткен. Пандемия Қазақстанның өзінде 800-ге тарта эпидемиологтің, 4 000-ға тарта дәрігердің жетіспеушілігі барын аңғартқан. Сондықтан Денсаулық сақтау министрлігі қысқа мерзімде 300 маманды қайта дайындап, 9 000 медицина қызметкерінің кәсіби біліктілігін арттыруды жолға қойған еді. Әрине, мұндай мәселелердің ішкі ресурстармен шешілгені дұрыс. Бірақ шетелде дәрігерлерге жасалатын жағдай мен ұсыныстар отандық медицина қызметкерлеріне қалай әсер етпек? Бұл – бөлек зерттеуді талап ететін мәселе.
Кәмшат ТАСБОЛАТ