«Жастар» жылында жастарға қойылатын талаптың бірі – көшбасшылық. Көшбасшы болудың жолы қандай? Оған жастар ұмтыла ма? «Көшбасшылық» ұғымы туралы көзқарас қалыптасқан ба? «Лидер» ұғымы туралы сауалымызды «Болашақ» бағдарламасының түлегі, журналист Шыңғыс Мұқанға қойған едік.
– Шетелде білім алғанға дейін Атырау облысы әкімінің орынбасары болдыңыз. Мемлекеттік аса маңызды қызмет. Ал қазіргі жұмысыңызды тіршіліктің мүлде басқа арнасы десек болады. «Болашаққа» дейінгі Шыңғыс пен қазіргі Шыңғыстың айырмасы қандай?
– Әу баста кәсібімді журналистикадан бастадым. Сол арқылы қоғамдағы әртүрлі мәселелерге журналист ретінде араласып, түрлі жағдай мен оқиғаларды сараптап, оқырмандарды хабардар етіп отырдық. 2003-2007 жылдары «Жас Алаш» газетінде жұмыс істеп, айтарымызды айтып, жазарымызды жаздық. Ешқандай шектеу болған жоқ. Журналист ретінде арымыздың алдында таза болдық. Содан бір күні осы жазылған дүниелерді іске асырсам қайтеді деген ой келді. Сөйтіп жүргенде мемлекеттік қызметте жұмыс істеу мүмкіндігі туды. Мемлекеттік қызметте 2007 жылдан биылға дейін еңбек етіппін. Сатылай көтеріліп отырып, әртүрлі деңгейдегі жұмыстарды атқардым. Облыс әкімінің орынбасары да болдым. Бірақ жұмыс істеп жүріп өзіме деген сұрақтарым көбейіп кетті. Сосын шетелге барып білім алайын деген ойға бекідім. Басқару жүйесі шет мемлекеттерде қалай жүзеге асады екен, дұрыс істеп жүрмін бе деген ой жиі мазалай бастады. Мемлекеттің дамуы екі нәрсеге байланысты, бірі – табиғи ресурс, екіншісі – адам ресурсы. Адамға иек артқан елдердің дамуы орнықты. Ал табиғи ресурстарға тәуелді елдер дағдарысқа жиі ұрынады, әрі дамуында тұрақтылық жоқ. Себебі олардың келешегі адамға емес, табиғатқа байланысты. Біздің елдің дамуы осы соңғы факторға байланысты. Қазақстанға табыс әкеліп тұрған 200-дей кеніш бар шығар. Яғни, кірістің 200 ғана көзі бар. Ал дамыған елдерде әр адам – кірістің көзі. Қазақстанды 200 кірістің көзіне емес, 18 миллион адамның күшіне тәуелді қылатын жағдайға қалай жетеміз деген ой келеді. Осы ойлар мазалап, ақырында мемлекеттің орнықты дамуы әр азаматтың тыңғылықты даярлығынан басталатынына әбден көзім жетіп, «ел дамуына жеке өзім істей аламын» деген сұрақты бағдар етіп алып, қазір осы бағытта жұмыс істеп жатқан жайым бар. Соның аясында лидерлік даму орталығын аштық. Әр адам өзін лидер ретінде сезінетін болса, өзіне жауапкершілік алады. Lead деген түбір – «бастау» деген мағынаны береді. Ел өзгеру үшін әр адам өзгеруге тиіс. Ал әр адам өзгерісті өзінен бастауы керек. Қазір айналысып жатқан шаруам – бүгін басталған жұмыс емес, сонау студенттік шақтан бері көңілімді жайлаған, жылдар бойы пісіп-жетілген, соңында іс жүзінде жүзеге аса бастаған жоба деп айтар едім. Сондықтан бұрынғы Шыңғыс пен қазіргі Шыңғыстың сондай бір айырмашылығы жоқ шығар. Жалғыз айырмашылық болуы мүмкін. Ол – бекінген ойды жүзеге асыруға қорықпай кірісу. Бұл – менің көшбасшылығым. Әрбірімізде жан қалауымыздан нәр алатын талай ой бар. Бірақ соған бел шеше кірісуге жүрек дауалай бермейді. Енді шегінетін жер жоқ, елдің болашағы әрқайсымыздың қолымызда, әрекет ету керек. Әр күнімді дәл бүгін елге не бере алам деген сұрақпен бастаймын. Содан қуат алам да, іске кірісем.
– Сіз айтып отырған лидер ұғымын қалай түйсінген жөн. Ондай адам қандай да бір аудиторияны соңынан ерте жөнелуі керек пе, әлде бұл міндетті емес пе?
– Кеңес Одағы кезінде «лидерлікпен» ғылым емес, компартия айналысты да, бұл ұғым бізде онша дамыған жоқ. Батыс елдерінде лидерлік ғылым ретінде түп-тұқиянына дейін зерттеліп, бұл тақырып бойынша жеті жарым мыңдай кітап шыққан. Сондықтан ол елдерде көшбасшылыққа қатысты нақты тұжырым мен түсінік қалыптасқан. Ал бізде бүкіл қоғамның «лидерлік» дегенде ойы бір жерден шығардай ортақ тұжырым жоқ. Сол себепті, адам көшбасшы болып туады деп есептейді. Батыс болса «көшбасшылық – қанмен келетін қасиет емес, дағды» дейді. Ал дағдыны үйренуге болады. Мәселен, кітап оқып үйренеміз. Жазу жазып үйренеміз. Бұлар қанмен келетін қасиет емес қой. Бұлар – дағды. Сондықтан адам көшбасшылыққа да бейімделеді. «Бір адам – басшы, қалғанымыз – қосшы» деген – өте қасаң ұғым. Себебі жауапкершілік бір адамға жүктеледі де, қалғандары соған тәуелді болады. Сөйтіп, тәуелді адамдар қалыптасады. Ал біздің орталықтың мақсаты – өз тағдырын өз қолына алған тәуелсіз адамдарды қалыптастыру. Өзіне, іс-әрекетіне, жетістігіне жауапты қарайтын, ешкімге тәуелді болмайтын адамдарды қалыптастыруды жолға қойып жатырмыз. Көшбасшылық – біреуге басшы болу емес, өзіңе, өзіңнің тағдырыңа басшы болу. Өзін басқара алған адам, кез келген ортаны үйіріп әкетеді. Курсымыз 15 қазан күні басталады. Оған қатысқан азаматтардың өзіне жауапкершілік алатынына, мақсатын айқындап, соған жету үшін аянбай тер төгеріне сенімім мол. Бұл жұмыс мен үшін кәсіп емес, мен үшін бұл – миссия.
– Курс жұмысының күн тәртібі қандай?
– Адамдарды екі ай оқытуды жоспарлап отырмыз. Жалпы 16 сабақ болады. Бұл менің ұстаз, ағартушы, тренер ретіндегі алғашқы тәжірибем.
– Қазақ «сөз бастау қиын» деп, бағзы заманда-ақ көптің алдында сөйлеудің, жұртты қара сөзбен еліктірудің оңай емес екенін ұғындырған ғой. Біздегі осы «сөз бастаушылық», «шешендік» ұғымдары мен шетелдегі leadership ұғымының арасында айырмашылық бар ма?
– Иә, біздің хандардың, билердің, батырлардың айтқан сөздері, іс-әрекеттері – тұнып тұрған көшбасшылық. Әрине, ол ғылым ретінде жүйеленбеген. Бір қызық дерек келтірейін, Америкада «Неден қорқасыз?» деген зерттеу жүргізілген ғой. Біреу биіктіктен, біреу жыланнан қорқады дегендей. Сөйтсе, көпшілік адам айтқан ең бірінші қорқыныш – «адамдардың алдына шығып сөйлеу» екен. Яғни, сіз айтып отырған сөз бастаудың қиындығы қазаққа емес, жалпы адамзатқа тән. Бізде мұндай түсініктер дала даналарының бір ауыз сөзімен түйінделсе, олар ғылыми түрде зерттеп шыққан. Десе де менің ойымша, Бұхар жырау айтқандай, ең қиыны сөз бастау емес, өзгерісті бастау. Адамның өзгені емес, өзін өзгертудің өзі қиынның қиыны. Сондықтан көшбасшылықтың жұмысы қаншалықты өзін және өзгелерді өзгерте алды, сонымен өлшенбек. Мынадай зерттеу жүргізілген. Жеті науқас таңдап алынады. Егер олар мінез-құлқын, әдетін, құндылықтарын өзгертпесе, аурудан айықпайтыны ескертіледі. Сонымен дәрігер оларға өзгеру үшін арнайы кесте жасап, іс-шаралар тізбегін орындауды тапсырады. Сонда әлгі жеті адамның біреуі ғана өзін өзгерте алған. Яғни, өзінің жаман әдетін тастаған, өмір салтын жақсы жаққа қарай өзгерткен. Менталитетін, түйсігін өзгерткен. Қалған алтауы өздерін өзгерте алмаған. Мысалы, темекі шегу сияқты зиянды әдетіңізді өзгертіп көріңіз. Марк Твен сияқты күнде тастап, күнде қайта бастайсың. Сонда адам өмір мен өлімнің арасында тұрса да өзгеруі қиын екен.
Адамның табиғаты сондай, комфортты ортадан шыққысы келмейді. Комфортты орта дегеніміз – үйреншікті тіршілігіңіз. Неге? Себебі үйреншікті тіршілікке көп бас қатырмайсыз, көп күш салмайсыз. Ойнап жүріп істейсіз. Адам табиғатында жанаяр, өзін қинағысы келмейді.
Ал енді жаман әдетті тастау емес, жаңа бір білімді игеруді алайық. Жаңаны үйрену де өзгеріс. Мысалы, бізде ағылшын тілін үйренгісі келетін азаматтар көп. Ықыластары бар, бірақ бастайды да соңына жеткізбей тастайды. Оны көрген бауырыңыз не балаңызға не үлгі бересіз? Міне, бұл сіздің көшбасшылығыңыз. Жалпы, адамдар өзгерістен қашпайды, оның құрбандығынан қашады. Құрбандық дегеніміз – қатты айтылған сөз, бірақ жаңа бір нәрсе үйрену үшін оған уақыт бөлу керек, яғни бұрын істеп үйреніп қалған (айталық, кино көру, той-томалақ) істерден бас тартуға тура келеді. Адамның табиғаты сондай, комфортты ортадан шыққысы келмейді. Комфортты орта дегеніміз – үйреншікті тіршілігіңіз. Неге? Себебі үйреншікті тіршілікке көп бас қатырмайсыз, көп күш салмайсыз. Ойнап жүріп істейсіз. Адам табиғатында жанаяр, өзін қинағысы келмейді. Бірақ біз дамимыз десек, үнемі жаңа белестерге бағыт ұстап, өзгеріп отыруға тиіспіз. Өзгеріс дегеніміз – жаңаны үйрену. Өмір бақи оқудың да мақсаты осы. Бүгінгі күнің кешеге ұқсаса, бұл тұрақтылық емес, тоқырау. Ал өмірде не жұмыста әркез өзгеріп, дамып отырмасаңыз, тұрақтылықты сақтап қалу қиынға соғады.
– Шетелдік озық идеялардың басын біріктіріп, «Көшбасшылық» атты кітап та шығардыңыз. Аудару барысында ол жердегі айтылған әңгімелерді қазақы менталитетке, біздің ұғымға бейімдеу қажеттілігі болды ма?
– Ондай қажеттілік туындамады. Себебі ол кітаптардағы жазылған дүниелер – барлық адамға ортақ әрі түсінікті. Рас, аударма барысында кейбір сөздердің қазақша нақты баламасын табу қиын болды. Сондықтан біз жалпы мазмұнын, авторлардың не айтқысы келгенін мейлінше түсінікті етіп жеткізуге тырыстық. «Мазмұндама» қоры шығарған «Әр адам оқуға тиіс 10 кітап» сериясы бойынша шыққан бір кітабымыз он кітаптың жүгін арқалап тұр. Серияға енген әрбір кітап жеке-жеке аударылуға лайық. Ал сол он кітаптың бәрін аударсақ, адамдар соның бәрін оқи ма? Сондықтан бастапқыда аз күшпен көп білім жеткізу үшін он кітаптың айтарын бір кітапқа топтастырдық. Бір кітапты оқыған адам он кітаптың ақыл-ойын сіңіретіндей етіп дайындадық.
– Келешекте мемлекеттік қызметке оралу ойыңызда бар ма? Егер орала қап жатсаңыз әбден қасаңданған біздің жүйеге өзгеріс әкеле алар ма едіңіз?
– Иә, оралуға тиіспін. Бірақ ол жерде сен үлкен механизмнің бір бөлшегі ғанасың. Жасаймын дегеніңді жасай алмауың мүмкін. Шетелде оқуға түсерде «Өміріңде осыған дейін не тындырдың?» деген тақырыпта эссе жазасың. «Президент әкімшілігінде істедім. Облыс әкімінің орынбасары болдым. Басқа да түрлі қызметтер атқардым. Қысқасы, өте көп нәрсе істедім» деймін. Сөйтсем нұсқаушы «Сені халық сайлады ма?» дейді. «Жоқ, тағайындады. Мені тағайындаған әкімді де бір адам тағайындайды» деймін. АҚШ-та сайланбаған адамдарға саяси қызметкер ретінде қарамайды. Тағайындалатын мемқызметкер – бюрократ. Бюрократ деген бізде нашар реңк алып кеткен сөз, ал шындығында бюрократ деген сөз мемлекеттік қызметкер дегенді білдіреді. «Ой, онда ол ешқандай да жетістік емес қой» дейді. «Басқа не істедің?» деп сұрады тағы. «Облыс әкімінің орынбасары болып тұрғанымда пәленбай мектеп салынды, пәленбай балабақша құрылысы басталды» деймін. «Сіз сонда байдың баласысыз ба, өзіңіз қаржы бөлдіңіз бе?» деп сұрады. «Жоқ, бюджеттің қаржысына салынып жатыр» дедім. «Демек, сіз емес басқа адам орынбасар болса да сол жұмыс істеледі ғой. Ендеше, сенің ол жұмысқа жеке өз басыңның қандай қатысы бар?» деді. Шынын айтсам, бұл менің көзімді ашқан ерекше тәжірибе болды. Сондықтан мемлекеттік қызметте не істей аламын, жеке өзім не істей аламын деп ойландым. Лидерлік дамыту орталығын ашудағы мақсатым да сол. Бір адамды болсын дамыта алсам – бұл менің мемлекетті дамытуға қосқан кішкене де болса үлесім болар еді. Екінші жағынан, бір адамды өзгерте алсам, ертеңгі күні мемлекеттік қызметте де өзгеріс жасай аламын.
– Рақмет!
Сұхбаттасқан
Абай АЙМАҒАМБЕТ