Ел Президенті Қ.Тоқаевтың сайлауды тағайындау туралы сәрсенбінің сәтінде жасаған Үндеуі отандық саяси сахнадағы қараң-құраң тірлікке соны серпін берді. Бүгінде елде тіркелген барлық 6 саяси партия парламенттік додаға қатысты мәлімдеме жасады. Ал Орталық сайлау комиссиясы Мәжіліс пен мәслихаттар депутаттарын сайлауға 15,3 млрд теңге жұмсалатынын жариялады.
Ортсайлауком не дейді?
Орталық сайлау комиссиясының хатшысы Сабила Мұстафинаның айтуынша, Мәжіліс пен мәслихат депутаттарының сайлау науқанына арналған бюджеттік шығыстар сметасы 15,3 миллиард теңгені құрайды.«Соның ішінде Үкіметке ұсынылған, 2020 жылға арналған шығыстар сметасы шамамен 10,8 миллиард теңге болып отыр. Негізгі сома – 7,3 миллиард теңге немесе жалпы шығыстың 68%-ы сайлау комиссиясының 70 мың 681 мүшесінің еңбекақысын төлеуге кетеді. Қалған 3,5 миллиард теңге немесе 32%-ы сайлау комиссияларының ұйымдастырушылық шығыстарына жоспарланған. Бұған бюллетеньдерді дайындау, полиграфиялық және басқа да медиаөнімдер жасату, жариялылық пенашықтықты қамтамасыз ету үшін сайлау науқанын ақпараттық сүйемелдеу, сондай-ақ сайлау комиссиялары үшін қажетті материалдық-техникалық жағдайлар туғызу жатады», – деді ол.ОСК хатшысы бұл жолғы сайлау науқанының бір ерекшелігіне – оның коронавирусқа қарсы карантин шараларын сақтай отырып өткізілетініне назар аудартты. Бұл да бюджетке қосымша жүктеме: барлық деңгейдегі сайлау комиссиясы мүшелерін жеке қорғаныш заттарымен жабдықтау үшін 341,4 миллион теңге жұмсалады. Бұдан басқа, 2021 жыл бюджетінде сайлауға тағы 4,5 миллиард теңге қарастырылды. С.Мұстафинаның мәліметінше, ол қаржы толығымен дерлік сайлау комиссиялары мүшелерінің жалақысына арналады. Ортсайлауком төрағасының орынбасары Константин Петров партиялардың өз кандидаттарын ұсынуы биылғы 10 қарашадан 30 қараша күнгі 18.00-ге дейін жүретінін баяндады. Яғни, 1 желтоқсанға қарай қандай партиядан қандай тұлғалар депутаттыққа кандидат ретінде додаға түсетіні толық анықталады.
– Мәжіліс те, мәслихат та партиялық тізім бойынша қалыптастырылады. Ол тізімді ұсынуға тек тіркелген саяси партиялар ғана құқылы. Партиялық тізімге кімдердің кіретінін саяси партияның жоғарғы органының мүшелері дауыс беру арқылы айқындайды. Аталған тізімге партия мүшесі емес адамдарды қосуға партиялардың құқығы жоқ. Партиялық тізімді ОСК-ге тиісті уәкілеттік берілгенін растайтын құжаты бар партия өкілі енгізеді, – деді К. Петров.Екінші кезең – партиялық тізімдерді тіркеу сайлауға тура 2 ай қалғанда басталып, 1 ай қалғанда аяқталады. Тиісінше, кандидаттарды тіркеу науқаны 10 қарашадан 10 желтоқсан күнгі 18.00-ге дейін жалғасады.
«Ортсайлауком кандидаттардың Конституция мен сайлау туралы конституциялық заң талаптарына қаншалықты сәйкес келетінін айқындайды. Осы мақсатта салық және басқа да органдарға сұрау жолдайды. Оның барысында тізімдердегі әрбір кандидаттың азаматтығы, Қазақстанда кейінгі 10 жыл бойы тұрақты тұратыны, сайлау құқығынан айырылмағаны расталуы тиіс. Содан соң партиялық тізімдерді тіркеу жүргізіледі», – деді ОСК төрағасының орынбасары.Сонымен қатар әрбір партия төл партиялық тізіміне енген әрбір адам үшін ең төменгі жалақының (ЕТЖ) 15 есе көлемінде сайлау жарнасын енгізуі қажет. ЕТЖ 2021 жылы 42 500 теңге мөлшерінде қалды. Ендеше әр кандидаты үшін партиядан 637 мың 500 теңге сайлау жарнасы талап етіледі. «Кедей» партиялар тізімінің тым шолақ болуына да осы ықпал ететіні құпия емес.
«2016 жылғы сайлау нәтижесінде «Nur Otan», «Ақ жол» және ҚКХП 7%-дан артық дауыс жиған болатын. Сондықтан бұл үш партия жарна төлеуден босатылады», – деді Константин Петров.Үшінші кезең – сайлауалды үгіт-насихат науқанына партиялар 10 желтоқсанда кірісе алады. Үгіттеу жұмыстарын олар 9 қаңтар күнгі түнде тоқтатулары шарт. Сөйтіп, сайлау жалпы алғанда 82 күнге созылады.
Партиялар не дейді?
Бұл тарихи аламанға ұзақ дайындықпен, сақадай сай келгені – әрине, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев төрағалық ететін «Nur Otan» партиясы. Оның биылғы пандемия және табиғи апаттар кезіндегі әрбір ізгілікті ісі, праймеризі қоғамда кең талқыланды, партия үнемі жұртшылықтың көз алдында. Жасыратыны жоқ, көптеген партия өткен сайлаудан соң қалың ұйқыға кетті, не болмаса білінер-білінбес белсенділік танытып жүр. Олар сайлауға қатыса ма? Жалпыұлттық социал-демократиялық партия төрағасы Асхат Рақымжанов сайлаудың жариялануына байланысты мәлімдеме жасап, оппозицияның оған қатысатынын хабарлады.– Парламент депутаттары мен жергілікті өкілді органдардың сайлауы – кез келген мемлекет үшін дамудың маңызды кезеңі. Ел басына түскен мынау қиын заманда сайлау мемлекетіміздің дамуына маңызды әсерін тигізуі керек. Сайлау арқылы мемлекетті басқару құқығы жүзеге асырылады. Сондықтан кез келген саяси партия, соның ішінде ЖСДП да бұл процестерден сырт қалмай, қатысуы керек. Қазіргі кезде партия ішінде сайлау науқанын ұйымдастыруға бағытталған түрлі ұсыныс талқыланып жатыр. Жақын арада бұл мәселе бойынша жалпы партиялық шешім қабылданатын болады, – деді Асхат Рақымжанов.«Ақ жол» партиясының Орталық кеңесінің төралқасы әділ әрі ашық сайлау өткізуге шақырды. Партия төрағасы, Мәжіліс депутаты Азат Перуашев журналистермен кездесуде «Ақ жолдың» Президент шешімін құптайтынын айтты.
– Мәслихаттар мен Мәжіліс сайлауын бір мезгілде өткізу мемлекеттің ұйымдастырушылық және қаржылық ресурстарын оңтайландыруға мүмкіндік береді. Бұл – қазіргі экономикалық ахуалда маңызды. «Ақ жол» алдағы сайлауға қатысатынын мәлімдейді. Біз құрылған сәттен бері барлық парламенттік сайлауға қатысып келеміз. 2004 жылы «Ақ жол»12% дауыс жинады, ал 2012 жылдан Мәжілісте тұрақты түрде парламенттік фракция құрып келеміз. Біз сондай-ақ пандемияның жаңа толқыны және өзге де сыртқы сын-тегеуріндердің сақталу қаупіне байланысты бүгінгі кезеңнің күрделілігін атап өткіміз келеді. Тиісінше, сайлау органдарын, басқа партиялардағы әріптестерімізді және сайлаушыларды барлық қажетті қауіпсіздік шараларын сақтауға, адал және ашық сайлау өткізуге шақырамыз, – деді А.Перуашев.«Қазақстан коммунистік халық партиясының» Орталық комитеті де партияның аламанда бақ сынайтынын мәлім етті.
– Ел Президентінің Конституцияда белгіленген мерзімде сайлау өткізу жөніндегі Жарлығы біз күткен қадам еді және белсенді саяси үдеріске арналған жоспарымызды демей түсті. Бізде тең дәрежеде күреске қажетті ресурстардың бәрі бар және сайлау науқанына тек жетістікке қол жеткіземіз деген сеніммен кірісуге дайынбыз. Әлеуметтік әділдікке жету жөніндегі мызғымас қағидаттарымыз әлемдік дағдарыс кезеңінде экономика мен әлеуметтік саланың орнықтылығын сақтап, Қазақстан азаматтарының әл-ауқатын қамтамасыз етеді, – деді коммунистер.«Ауыл» халықтық-демократиялық патриоттық партиясының Саяси кеңес президиумы да Қ.Тоқаевтың шешіміне қолдау білдірді.
– «Ауыл» партиясы Президенттің бұл шешімін құптайды. Бұл коронавирус пандемиясына қарамастан, азаматтарға Конституцияда көрсетілген сайлау құқын пайдалануға мүмкіндік беретін дұрыс шешім. Сайлау – кез келген мемлекеттің демократиялық дамуының ажырамас бөлігі. Біз ел тұрғындарының ауқымды бөлігінің мүддесін арқалаған партия ретінде сайлау саласындағы кейінгі өзгерістер халқымыздың саяси партиялар институтына деген сенімін арттыра түседі деп есептейміз. Сондай-ақ осы жолғы сайлау көппартиялы Парламенттің қалыптасуына себепкер болып, қоғамның жаңаруға деген сұранысын қанағаттандырады деген ойдамыз. Көппартиялы Парламент – қазіргі заман талабы, Қазақстандағы саяси жаңғырудың жаңа кезеңі, – деді «Ауыл» партиясының төрағасы, сенатор Әли Бектаев.«Бірлік» партиясы да сайлауға білек сыбана кіріспек.
– Біздің партия сайлаудың Ата заңда белгіленген мерзімде өткізілуін құптайды. Ол қазіргідей пандемия етек жайғанда, жаңа экономикалық қауіп-қатерлер бас көтеріп, өмірдің әр саласында түбегейлі өзгерістер жүріп жатқан шақта аса маңызды. Өйткені бұл барша партияға дайындалуға мүмкіндік берді. Біздің де өз жақтаушыларымызды жұмылдыруға уақытымыз болды. Мысалы, 30 қыркүйекте партия съезін өткізіп, сайлауалды тұғырнамамыздың пішінін бекіттік, жарғыға өзгерістер енгіздік. Мемлекет басшысы жүргізген саяси жаңғыртудың нақты шаралары Парламент пен мәслихаттарға неғұрлым көп партияның кіруіне жол ашты, – деген «Бірлік» төрағасы Серік Сұлтанғали алдағы съезде партиялық тізім қалыптастырылатынын жеткізді.
Бұл жолғы сайлау несімен өзгеше?
Біріншіден, ел тарихында алғаш рет сайлау карантин және шектеу шаралары аясында өткелі отыр. Пандемияның одан әрі өршуі не басылуы дауыс беру үдерісіне өзгерісін енгізері сөзсіз. Екіншіден, жастар мен әйелдерге партиялық тізімдерде 30 пайыз көлемінде квота бекітіліп отыр. Айта кету керек, қазіргі Мәжілісте әйелдердің үлесі шамамен 27% болған. Үшіншіден, бұл жолы Мәжіліс пен мәслихаттарға үштен көп партия өтуі мүмкін. Президент Қ.Тоқаевтың бастамасымен «парламенттік оппозиция» ұғымы бекітілді. Яғни, депутаттық корпус арасында «сылдырап өңкей келісім» болмайды, қарсы пікір-позицияның болуы кепілдендірілді. Осы арқылы пікір әралуандылығына, қызу пікірталастарға, идеялар мен бастамалар бәсекелестігіне өріс ашылады. Төртіншіден, алғаш рет аудан-қаладан бастап, облыстарға дейінгі барша мәслихат енді пропорционалды модель және партиялық тізіммен сайланады. Өзін-өзі ұсынушылар деген бұдан былай болмайды. 2020 жылғы қазан айындағы жағдай бойынша Қазақстанда 6 саяси партия ресми тіркелген. Бұлар – «Nur Otan», «Ақ жол», ЖСДП, ҚКХП, «Ауыл» және «Бірлік» партиялары. Бэлла Орынбетова бастаған бір топ қоғам белсендісі «Республика» партиясын, Тоғжан Қожалиева жетекшілік еткен бастамашыл топ HAQ партиясын құру ниеті барын жариялаған. Өзге де бастамалар болған. Бірақ ешқайсысы нәтиже шығара алмады. Сонымен, Мемлекет басшысының шешімімен 2021 жылдың 10 қаңтарында өтетін парламенттік аламанға тек 6 партия ғана қатыспақ. Соның ішінде қазіргі 6-шақырылымдағы Мәжіліске кірген «Nur Otan», «Ақ жол» және «халықтық коммунистер» төл жетістігін әрі қарай нығайтып, жаңа белестерді алуға талпынбақ. Мұның сыртында Қазақстан халқы Ассамблеясына 9 мандат берілді. Айтқандай, қаңтардағы жалпыұлттық сайлаудан бөлек, Ассамблея өз ішінде дауыс беріп, тағы 9 депутатты сайлап алатын болады. Ол сайлаудың қашан өтетінін ҚХА Ортсайлаукомға 2021 жылғы 1 қаңтарға дейін хабардар етуі тиіс. ҚХА сайлауының нәтижелері Ассамблеяның сессиясында жария етіледі. V шақырылымдағы Мәжіліс құрамына алдыңғы шақырылымнан 43 депутат кірген болатын. Сөйтіп, Мәжіліс құрамы 60%-ға жаңарды. Сарапшылардың байламынша, осы жолы да 30-50 аралығында тәжірибелі депутат жаңа қалаулылар қатарына қосылуы мүмкін. «Мүлдем ешқайсысы кірмесін, депутаттық корпус толық жаңарсын» деген радикалды ұсыныстар да бар қоғамда. Бірақ саясаттанушылардың түсіндіруінше, ондай Парламент жұмысқа қабілетсіз болып шығуы ғажап емес: заң шығару жұмысының тәртібін түсіндіріп, тәжірибе бөлісер ешкім болмайды. Оның үстіне, істің сабақтастығы сақталмай, биліктің тұрақтылығына нұқсан келуі ықтимал. ОСК төрағасы Берік Имашевтың айтуынша, қазіргі Мәжіліс депутаттарының өкілеттігі 2021 жылғы наурызда аяқталады. Соған дейін жалақы алады.
Айхан ШӘРІП