Қазақстанда ғылым мен бизнес бір-бірінің тілін түсінбейді деседі. Сол сөз шындыққа жанаса ма? Кәсіпкерлер неліктен инновацияға иек артуға құлықсыз? Ғалымдар неге өз еңбегін нарыққа өткізе алмайды? Өнертабыс пен өндіріс қайтсе бірігеді?
Бүгінде ғылыми жетістіктерді экономикаға енгізбейінше халық тұрмысын түзеу мүмкін емес. Өркениет өріне беттеген мемлекеттер әлдеқашан инновациялық шешімдерді игілігіне пайдаланып, өнертабысты өндірістің өзегіне айналдырған. Қазақстанда да ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін іс жүзінде қолдану жолдары талай талқыланған. Оны жүзеге асырудың механизмдері жасалып, арнайы заң да қабылданған. Бірақ әлі күнге дейін отандық экономикада ғылымды қажет ететін салалар саусақпен санарлық. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауында қоғамды толғандырған мәселені тағы бір қозғады. – Ғылымды қаржыландырудың және қолдаудың маңызды көзі – ірі кәсіпорындардың, әсіресе шикізат саласындағы компаниялардың қаражаты. Тапқан табыстың 1 пайызын ғылым мен технологияны дамытуға беру туралы қолданыстағы норма талаптары сақталмай отыр. Көп жағдайда бұл қаражат компаниялардың ішінде бөлініске түсіп кетеді. Үкіметке осы қаражатты жинақтау ісін орталықтандыруды және оның бюджет арқылы жалпыұлттық ғылыми басымдыққа сай бөлінуін қамтамасыз етуді тапсырамын. Ірі бизнес өкілдері өңірлік университеттердің ғылыми қызметін қамқорлыққа алса, нұр үстіне нұр болар еді. Бізге елімізді ғылыми-технологиялық тұрғыдан дамыту жөніндегі арнаулы бағдарламалық құжат қажет. Оның басты міндеті ұлттық деңгейдегі нақты мәселелерді шешуге ғылымның әлеуетін пайдалану болмақ, – деген-ді Мемлекет басшысы. Айта кету керек, 2015 жылы «Ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру туралы» заң шыққан. Аталмыш құжат ғылыми-техникалық қызмет жетістіктерін коммерциялық мақсатта тұтынуға, жеке кәсіпкерлік субъектілерін ғылыми зерттеу жұмыстарына тартуға, инновацияны қолданысқа енгізу деңгейін көтеруге, экономикада жоғары технологиялық өндірістерді дамытуға арналған. Дегенмен сарапшылар заңның дәл мынадай нұсқасынан пәлендей пайда жоқ деп санайды. – Президентіміз де айтты ғой. Кәсіпкерлер заңды айналып өтетін амал тапқан. Олар кәсіпорын ішінде әлдебір ұйымдар құрып, өзі бөлген қаржыны өз ішінде қалдырып отыр. Қазір Парламентте заң жобасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселесі пысықталып жатыр. Депутаттар биыл қарап үлгермейтін шығар. Алда сайлау бар дегендей... Келесі жылы мақұлданар деп үміттенеміз, – дейді «Ғылым ордасы» РМҚ директорының орынбасары Нұрлан Сейдін. Қысқасы, бизнес пен ғылым арасындағы байланыс көңіл көншітпейді. Екеуі өткел бермес өзеннің екі жағасында тұрғандай. Екі ортадағы көпір міндетін «Ғылым қоры» атқаруға тиіс еді. Қордың негізгі мақсаты – тасада жүрген таланттарды тауып, ғалымдардың жаңалығын халыққа таныту және қаржыландыру. Алайда баяғы жартас – сол жартас. Мәселен, 2019 жылы Қазақстан ғаламдық инновация индексінде 126 елдің ішінде 79-орын иеленіпті. Бұл – 2018 жылмен салыстырғанда бес саты төмен көрсеткіш. Рейтинг жасағанда ондаған параметр ескерілген. Патент алуға түсірген арыз саны, инновацияны ойлап табу мен өндіріске енгізуге жұмсалған қаражат сынды жайттар назарға алынған. Қазақстан үкіметтік онлайн-сервистерді дамытуға жұмсалатын қаржы бойынша 32-ші, бағдарламалар жүйесі бойынша 120-шы, білім саласына бөлінетін қаржы бойынша 105-орынды місе тұтқан. Посткеңестік кеңістікте Ресей (46-орын), Украина (47-орын), Грузия, (48-орын) Молдова (58-орын), Армения (64-орын), Беларусь (72-орын) бізді артқа тастапты. Еуропада ғылымды қаржыландыру көлемі ІЖӨ-нің 3 пайызынан 4,5 пайызына дейінгі аралықта құбылса, Ресейде 1,2 пайыздан асады. Қазақстанда бұл көрсеткіш 1 пайыздың ар жақ, бер жағында. Мамандардың пікірінше, мәселенің мәнісі отандық бизнестегі, нақты сектордағы субъектілерге, қаржылық институттарға тіреледі екен. Әзірге қалталылар ғылыми табыстарды коммерциялауға ынтасыз. Өйткені оның ақша әкелеріне онша сенбейді. Неге десеңіз, отандық бизнес дамыған әлеммен салыстырғанда жап-жас. Егемендіктің елең-алаң шағында Қазақстандағы кәсіпкерлік бастапқы капитал жинау үшін «сатып алу-сату» сипатында қалыптасты. Әлі де бизнесті тек алыпсатарлыққа балайтын жандардың қарасы қалың. Мысалы, Республикалық кәсіпкерлерге көмек көрсету орталығының директоры Дмитрий Казанцев қазақ бизнесінің абыройын сауда, қонақүй мен қоғамдық тамақтандыру саласы ғана жауып тұр деп есептейді. Оның сөзінше, біздің кәсіпкерлер ақыл-ойға сүйенетін интеллектуал бизнестен ат-тонын ала қашады. Көбі сырттан тауар тасып саудалаумен немесе шетелдік франшизаны осында жүргізумен шектеледі. Аздаған кәсіпкерлер ғана бүгінгі бизнестің қайнар көзі ғылымда екенін тап басып таныған. Себебі Қазақстан нарығында ғылым бар жерде бәсеке төмен. Бірақ ғылымның өзі бәсекеге қаншалықты сай деген сұрақ туындайды. Оған да ой қосайық. Жалпы, дамыған мемлекеттер іргелі ғылым мен қолданбалы ғылымның аражігін ажыратып алған. Іргелі ғылымға көмектесіп, қолданбалы салаларға назар аудармай, соның кесірінен инновациядан мақұрым қалған елдер баршылық. Керісінше, іргелі зерттеуден гөрі қолданбалы ғылымға көбірек көңіл бөліп, оқ бойы озғандар да жоқ емес. Бізде де теориялық зерттеулердің бағы басым. Ал оны өндіріске енгізу жағынан ұяттымыз. Мамандардың пайымынша, қазақ ғалымдары энергетика, мұнайды қайта өңдеу, IT, ауыл шаруашылығы, көлік логистикасы салаларында тамаша табыстарға жетуі ықтимал. Бұларға қатысты зерттеу жұмыстары өз қолымызда. Тек соның бәрін коммерциялау қажет. АҚШ пен Еуропада қаржының 19-20 пайызы ғана іргелі ғылымға жұмсалады екен. Қалғаны қолданбалы ғылымға бағытталады. Ал Қазақстанда 2016-2018 жылдары ғылымды коммерциялауға 17 млрд теңге жұмсалса, оның небәрі 16 пайызын немесе 3 млрд теңгесін ғана бизнесмендер төлепті. Демек, ғылым мен бизнесті қабыстыру – кезек күттірмейтін шаруа. Әйтпесе, жүздеген, мыңдаған зерттеудің нәтижесі зертхана қабырғасынан шықпай жатыр. Ғалымдарымыз ойлап тапқан жаңа технологиялар тәжірибе жүзінде сыналмай, айтулы жаңалық ретінде тіркеледі де, қағаз жүзінде қалып қояды. Сонымен, гәптің бәрі қоғамдық санада жатқан тәрізді. Ғалымдар өз еңбегін сата білсе, кәсіпкерлер ғылымға шекеден қарамай, шетелдің үздіктерін үлгі тұтса, жағдай түзелер еді. Ұлт болашағы сарапқа салынатын сәтте екі тарап та бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарса игі.Еркебұлан НҰРЕКЕШ