Жемқорлардың жағдайы қиындайтын болды. Себебі Мемлекет басшысы сыбайлас жемқорлықпен сотталғандарды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға тыйым салатын заңға қол қойды. Көптен бері талқыланып келген тақырыптың нүктесі қойылғандай. Ендеше мұны жегенді желкесінен шығару деп есептей аламыз ба? Қылмыстың бұл түрі үшін мұндай өзгеріс қаншалықты әділетті деуге болады?
Сыбайлас жемқорлықпен қалай күресеміз?
Былтырмен салыстырғанда жемқорлық әрекеттері үшін жауапқа тартылған адамдардың саны 11 пайызға артқан. Бұл деректі Қасым-Жомарт Кемелұлы келтірген еді. «Халықаралық сарапшылардың айтуы бойынша, мемлекеттер пандемияның салдарымен күреске мол қаражат жұмсап жатқан кезде қаржыны мақсатқа сай пайдаланбау және жымқыру қаупі арта түседі. Бөлініп жатқан қаражат мұқият әрі тиімді жұмсалуы тиіс. Бұл – әр теңге өзінің мақсатына сай жұмсалуы керек деген сөз. Әсіресе, қазіргі жағдайда еш пайдасы жоқ және қажетсіз іс-шараларға қаражаттың шығындалуына қоғамның қалай қарайтынын көріп отырмыз. Сондықтан мұндай мәселелерге болары болып, бояуы сіңгеннен кейін емес, алдын ала мән беру өте маңызды» деген еді. Осылай дей келе, Президент жемқорлықпен күрестің басты бес бағытын да атаған. Оның ішінде нақтырақ айтқанда: түрлі саладағы жемқорлыққа жол ашатын жағдайларға сапалы талдау жасау, тұрмыстық сыбайлас жемқорлықпен күрес, мемлекеттік қызметтерді жедел цифрландыру, бизнесті қорғау және қоғамдық бақылауды күшейту бағыттары болған. Байқасақ, Мемлекет басшысы жемқорлықпен күреске ерекше көңіл бөліп отыр. Әрине, қоғамның қай саласына болсын кері әсер беретін «жегіқұрттың» жойылғаны бәріне жақсы. Десек те, тамырымен түбегейлі қопару қиын боп тұр. Осы орайда, күні кеше тапсырылған шара жайлы талдасақ. Тоқаев Twitter желісіндегі жеке парақшасына мынадай жазба жариялады: «Жемқорлықпен күрес мәселелері жөніндегі кеңесте сыбайлас жемқорлық бойынша сотталғандарды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға заң жүзінде тыйым салуды тапсырдым». Бұл дегеніміз – алдағы уақытта жеуін жеп алып, артынша уақытынан бұрын «тайраңдап» бостандыққа шығу деген болмайды деген сөз.Халықаралық сарапшылар ұсынысына үн қатамыз ба?
Қазақстандағы жемқорлыққа қарсы заңнама Стамбұл іс-қимыл жоспары шеңберінде жүргізіледі. Соған байланысты халықаралық сарапшылар бізге әлемдегі ең адал ел болу үшін не істеу керегіне қатысты түрлі ұсыныс айтады, тәжірибесін бөліседі. Әділдіктің ақ жолына түсу әзірге оңай болмай отыр. Ұсыныстың ішінде мемлекеттік қызметкерлер, депутаттар, соттар мен олардың отбасы мүшелерінің шетелдік банктерден есепшот ашуына, сол жақта қаржы ұстауына тыйым салатын жаңа шектеу қою да болған. Өткен жылдың қорытындысы бойынша, осыған ұқсас жалпы саны 39 ұсыныс айтылыпты. Бәрінің түп негізі сол – жемқорлықтың жолын бөгеу. Тақырыпқа оралсақ, бұл туралы алғашқы болып сөз қозғағандар ішінде Мәжіліс депутаттары, одан қала берді Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы Алик Шпекбаев бар. Қолдағандар да, қарсы шыққандар да аз болмады. Тіпті, шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға тыйым салмай, ауыр және аса ауыр жемқорлық фактісімен ұсталғандарға берілетін мерзімді көбейтіп, бірақ шартты түрде босатуды қалдырса қайтеді дегендей ұсыныс болды. Соңында не керек, біздің қоғамды жемқорлық жайлағаны сонша, басқа амал қалмағандай сезілді. Сөйтіп, шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға түбегейлі тыйым салынатын болды. Посткеңестік елдердің ішінде кейбір қылмыскерлерді шартты түрде мерзімінен бұрын шығаруға тыйым салу туралы Ресей бірінші болып мәселе көтерген екен. Бірақ депутаттар әрі итеріп, бері жығып, ақыры қабылданбай қойған. Ондағы себеп – кешірім тілеп, жазасын жеңілдетуге әркімнің-ақ бар таласы, Конституцияға қайшы келеді-мыс. Міне, одан кейін бізде де қызу талас жүріп, Тоқаев тоқ етерін айтты. Қолда бар деректерге қарасақ, соңғы 3 жылда шартты түрде мерзімінен бұрын 111 жемқор қылмыскер босатылыпты. Былтыр – 30, 2018 жылы 47 адам бостандыққа шыққан. Бір қызығы, бұл тізімдегілердің дені аса ауыр қылмыс жасағандар екен. Бар болғаны 8 адам ғана «азғантай» жеген болса, қалғаны – «аузым бар» деп аямай асағандар.Жаңа өзгеріс: әділдік пе, әділетсіздік пе?
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Әкімшілік-құқықтық департамент директоры Айгүл Базарбаеваның айтуынша, халықтың көпшілігі шенеуніктерді қатал жазалау керек деген пікірде. «Біз бірнеше рет әлеуметтік өлшеу жасадық. Қазақстандықтардың шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға қатысты пікірін білгіміз келді. Сауалнамаға қатысқандардың барлығы дерлік бюджет ақшасын жымқырып, бірнеше миллиондап жеген шенеуніктердің қатаң жазалануын, сот бекіткен мерзімді толық өтеуі керегін қолдайтынын жеткізді», – дейді ол. Заңгер Абзал Құспан болса, шартты түрде мерзімінен босатуға тыйым салудың тек жемқорлық бойынша сотталғандарға қолданылуы әділетті емес деп отыр. «Өз басым бұл енгізіліп жатқан өзгерістің мәнін түсінгім келеді. Неге бұл адам өлтіргендерге, әйел зорлағандарға, кей жағдайда террорлық актілерге қатысқандарға шартты түрде мерзімінен бұрын босату қолданылады да, сыбайлас жемқорлық сипатында қылмыс жасағандарды бөле-жара қолданылмайды? Мысалы, терактілерге қатысқаны үшін белгілі бір жағдайда мерзімінен бұрын босатуға болады. Ол қылмыс, сөзсіз аса ауыр категорияға жатады. Ал енді сыбайлас жемқорлыққа байланысты жеңіл, орта, ауыр және аса ауыр дәрежелер боп бөлінеді. Ғайыптан тайып шағынаудандағы мемлекеттік мекеме басшысы 30-40 мың теңгенің дүниесі үшін сотталып кетті делік. Оларды мерзімінен бұрын босатуға болмайды. Ал әлгі радикал топ өкілі болса, қылмысты ашуға көмектескені үшін бостандыққа шыға алады. Мұны қаншалықты әділетті деуге болады? Бәлкім, ауыр және аса ауыр категория сипатындағы сыбайлас жемқорлық бойынша сотталғандарға қолданылмайды десе, дұрысырақ болар ма еді?», – дейді заңгер.Шартты түрде босатылған кімдер?
Осы ретте бүгінге дейін осы себеппен сотталып, бірақ шартты түрде мерзімінен бұрын үйіне оралған шенеуніктерге шолу жасап шықсақ. Дәл 7 жыл бұрын желтоқсанда аусылға қарсы вакцина сатып алуға қатысты өткізілген мемлекеттік сатып алу байқауларында кәсіпкерлерге «қарасып», 100 мың доллар көлемінде пара алғаны үшін Мүслім Өмірияев сотталған. Сол үшін 10 жыл мойнына ілініп, мүлкі тәркіленуі керек деген шешім шыққан. 2016 жылы Өмірияевтің өтінішхаты бойынша жаза жұмсарған. Ақыры әлгі іс бойынша залал келмегенін, қажет мерзімді өтегенін, тәртіпті болғанын ескеріп, пробациялық бақылау бекітілген еді. Қостанай қаласы әкімінің екі бірдей орынбасары – Мақсұт Қалиев пен Фрунзик Аракелян 2015 жылы жазда ұсталған. Қолдағы өкілетін асыра пайдаланды, 300 мың теңге пара алды делінген. Артынша қала әкімі Ахметбек Ахметжанов та ұсталып, 13 жылға бас бостандығынан айырылған. Кейіннен сот жазаны жеңілдетіп, Қалиевке – 3 жыл, Аракелянға – 3,5 жыл, экс-әкімге 6 жыл берген. Әйтсе де, 2019 жылы-ақ Ахметжанов шартты түрде мерзімінен бұрын босатылды. «Қазақстан инжиниринг» ұлттық компаниясы» АҚ басқарма төрағасы, елорда әкімінің бұрынғы орынбасары Қанат Сұлтанбеков 2017 жылдың басында қамауға алынған. Сот отырыстары жабық режимде өткен. Алған парасының дәлелденген сомасы 1 млрд теңгеден сәл асады. Соған байланысты оған 10 жыл берілген. Бірақ араға бір жыл салып, сот бас бостандығынан айыру туралы шешімін қайтып алып, 2 млрд 139 млн теңге көлемінде айыппұлмен алмастырды. Сот бекіткен айыппұлды Сұлтанбеков түгелдей қайтарған деседі. 2019 жылы Нұр-Сұлтандағы LRT құрылысына қатысты іске байланысты оған халықаралық іздеу жарияланған. Қазір қайда екеніне қатысты ақпарат жоқ. 2016 жылдың мамыры мен желтоқсаны аралығында Ұлттық экономика министрлігін басқарған Қуандық Бишімбаевтың ісі де көпшіліктің есінде болар. «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингінде істеген кезінде бірнеше рет аса ірі көлемде пара алғаны белгілі болған. 2018 жылы ол 10 жылға сотталып, өмір бойына мемқызметке жоламайтындай, қылмыстық жолмен алынған мүлкін тәркілеу туралы шешім шықты. Былтыр қазанда шартты түрде босатылды. 2016 жылы EXPO-2017 ұлттық компаниясында ақша жымқырғаны үшін Құрылыс департаментінің экс-басшысы 2 жылға сотталған. Кеудесіне таққан «Құрметінен» де айырылған. Десек те, араға бір жыл салып тәуелсіздіктің ширек ғасырлық мерейтойына байланысты оған рақымшылық жасалған. Өкілетін асыра пайдаланып, 80 мың доллар көлемінде пара алғаны үшін 2013 жылы Қаржы министрлігі Кедендік бақылау комитетінің басшысы Серік Баймағамбетов айыпты деп танылған. Кейін Президент Жарлығымен мерзімі 10 жылдан 5 жылға қысқарған. Содан кейін өтінішхат жолдап, өзі жатқан колония басшылығының көзіне түсе қоймаса да, шартты түрде босатылған. «Қазатомпромның» бұрынғы басшысы Мұхтар Жәкішевтің ісін атап өтпеу мүмкін емес. Қазақстанның уран кен орындарының үлесін офшорға беріп, пара алды делінген. Сөйтіп, тигізген залал мөлшері 99,6 млрд теңге деп есептеп, 14 жылға бас бостандығынан айырған. Жәкішев кінәсін еш мойындамады. Үш рет шартты түрде босатуға өтінішхат жолдаған. Осылайша, Жәкішев 11 жылға жуық түрмеде отырғаннан кейін шартты жазамен бостандыққа биыл наурызда шықты. 2013 жылы 12 жылға сотталған Мүслім Оңдағанов та шартты түрде босатылғандар тізімінде бар. БҚО облыстық Спорт басқармасының экс-басшысы бюджет қаржысын оңды-солды шашты делінген еді. 7 жыл 3 ай түрмеде отырып шыққан еді. Желіде жарыса жазылғанымен, артынша қайта тергеуге алынады. 51,8 млн теңгені төледі деп сот орындаушының жалған құжат көрсеткені анықталды. Мұндай дерек аз емес. Десек те, заңға өзгеріс енген соң кейінгілердің жағдайы қиындай түсуі мүмкін. Әлде Болашақта бұл өзгерістің үстінен тағы да өзгеріс енер ме екен? Мұны уақыт көрсетер.Жадыра АҚҚАЙЫР