Жалған транзит елімізді қарайған кірістен қағып отыр. Екі жылда Қазақстан қос көрші Ресей мен Қырғыз Республикасы кесірінен 26 млрд теңгеден айырылды. Жалған транзит – импортқа төленетін ҚҚС-дан жалтару схемасы. Құжатта транзит деп көрсетілетін тауарлар шындығында елімізде қалып қояды. Осылайша, олардан кедендік алым алынбай қалады.
Шектеу кезінде де жалған транзит жойылмады
2021 жылдың қаңтар-сәуір айы аралығында жалған транзиттің 440 дерегі тіркелген екен. Оның 274-і Ресей, 166-сы Қырғыз Республикасы тарапынан болған. Ал оның алдындағы 2019-2020 жылдары мұндай әрекеттер Ресейден 11,3 мың рет, Қырғыз Республикасынан 9 мың рет анықталыпты. «Қабылданған кешенді шаралар нәтижесінде соңғы екі жылда жалған транзит деректерін азайтуға қол жеткіздік. 2019 жылы 28 пайызға, 2020 жылы 12 пайызға азайды. Ал жыл басынан бергі төрт айда бұл көрсеткіш 1,9 пайызға қысқарды. Соның арқасында 2019 жылы ЕАЭК елдерінен түсетін ҚҚС қарқыны артып, 2019 жылы 122 пайыз болған немесе 122 млрд теңгеге артып, 668 млрд теңгеге жетті. Ал 2020 жылы ол тек өсумен болды, яғни 139 пайызға немесе 113 млрд теңгеге артты. 2020 жылы бизнестің белсенділігі төмендегеніне қарамастан, ЕАЭК елдерінен түсетін ҚҚС көлемі азайған жоқ. Одан басқа 2020 жылдың ЕАЭК елдерінен келетін тауарлар бойынша түсімдер сомасы үшінші елдерден келетін соған ұқсас кірістерден 34 млрд теңгеге асып түсті», – делінген Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің ашық ақпарат көздеріндегі хабарламасында. Мемлекетік орган, сондай-ақ тасымалдаушылар заңды бұза отырып, қандай тауар түрлерін көбірек әкелетінін де айтып отыр. Мәселен, 2019-2020 жылдары Ресейден әкелінген тауарлардың ішінде ағаш өнімдерінің (23 пайыз), азық-түліктің (15 пайыз), Қырғыз Республикасынан халық тұтынатын тауарлардың (30 пайыз), жеміс-жидектің (23 пайыз) үлесі анағұрлым көп.Көлеңкелі тауар айналымы артқан
Еліміздің мүддесін қорғау үшін Мемлекеттік кірістер комитеті 2019 жылдың 16 қаңтарынан бастап ЕАЭК елдерімен шекараға өз қызметкерлерін қойған екен. Осындай мониторинг нәтижесінде, кедендік қадағалауды алып тастап, экономикалық кеңес аясында тауар айналымының еркін режимін енгізгелі салық төлеуден жалтарудың түрлі схемалары, соның ішінде жалған транзит әдісі пайда болған. Соның ішінде транзит деп көрсетілген тауарларды алым-салығын төлемей Қазақстанда қалдыруды көздейтін көлеңкелі тауар айналымының үлесі көбірек болып тұр. Көлеңкелі тасымалдың жолын кесудің бір жолы – навигациялық пломбалар ілу. Сондай-ақ 2020 жылдың соңында импорттан бастап бөлшек саудаға дейінгі немесе экспортқа дейінгі кесіп өтетін жолын қадағалау үшін тауарларға арнап ілеспелі жүкқұжат енгізу бойынша пилотты жоба қолға алынған болатын «Біздің жүргізген жұмыстарымыздың нәтижесінде еліміз арқылы өтуі тиіс жүктердің 17 пайызы Қазақстанда қалып қоятыны анықталды. Бұл транзиттік тасымалдағы әрбір алтыншы жүк деп айтуға болады. Оларға навигаиялық пломбалар арқылы бақылау қойылған. Бұл мақсатта Қаржы министрлігі тарапынан 2 000 навигациялық пломбаларды жалға алуға 2021 жылдың бюджетінен 214,8 млн теңге қарастырды. Бірақ тасымалдаушылар ол талапқа бағынғысы келмейді, жүргізушілер пломбаларды жұлып тастайды. Өйткені оларға оны тағып жүруді заң міндеттемейді. Осы жоба басталғалы ЕАЭК елдерінен келе жатқан жүктердің пломбалары жұлынған 61 дерек тіркелді. Осылайша, біз түсетін салықтардан бөлек, оларды қадағалауға жұмсап отырған қаражат түрінде де шығынға ұшырап отырмыз. Сондықтан да бұл мәселені біз ЕАЭК аясында көтердік. Ресей мен Қырғыз Республикасы елдерінің салық қызметтері мен жалған транзиттің ҚҚС салығын төлеу туралы жұмыстар жүргізіліп жатыр. Сондай-ақ Қазақстанның бастама танытуымен бұл мәселе «Еуразиялық экономикалық ықпалдастықтың 2025 жылға дейінгі стратегиялық бағытына» енгізілді», – деп хабарлайды МКК өкілдері.
Әйтсе де, навигациялық пломбаның көмегі көп болып тұр. Асауға тұсау болған бұл тетіктің арқасында бүгінде бюджетке 1,4 млрд теңге түскен. Осы күшейтілген салықтық шаралардың арқасында ЕАЭК елдері тарапынан жалған тразит үлесі 2019 жылғы 23 пайыздан 2020 жылы 7 пайызға түскен.
Ел игілігіне қарсы қылмыс
Бұған дейін кеден саласындағы заңнамаларға өзгерістер енгізіледі деп хабарланған болатын. Соған сәйкес ел Президенті кедендік реттеу және кәсіпкерлік қызмет бойынша өзгерістер енгізілген заңға қол қойды. Енді жаңа өзгерістерге сәйкес, камералық кедендік тексеру алты айдан екі айға дейін қысқармақ, сондай-ақ аяқтай шығып тексеру шараларына да шектеу қойылмақ. Мұның барлығы кеден саласындағы жемқорлықты тыюға және мемлекеттік қызметтерді көрсету мерзімін қысқартуға бағытталған. Мамандар кеден саласындағы өзгерістер шектеу мен тыюдан тұрмау керегін айтады. Шындап келгенде, жалған транзит – еліміздің экономикалық қауіпсіздігіне қарсы жасалып жатқан қылмыс. «Менің ойымша, транзит жүктердің Қазақстанда қалуына қазақстандық бизнесмендер мүдделі. Өйткені олар үшін бұл арзанға шығар еді. Сонымен қатар елімізде мұндай жағдайдың болуы бұл жерде таза жемқорлық факторы бар екенін білдіреді. Ендеше, таяқтың екі ұшы бар демекші, мұндай әрекеттер бюджетке зиян. Транзиттік жүктерден тек жол ақысы алынады да, қалған импорттық алым-салықтар алынбайды. Сондықтан да, бұл тауарларды кеден қоймаларына алып бару керек те, оны импорт деп тіркеп, қосымша құн салығы мен кеден төлемдері төленгеннен кейін ғана саудаға шығару керек болмаса Кеден кодексі бойынша кез келген жағдайда тәркіленіп алынып, мәселен сауда нүктелерінен кеден қоймаларына апару қажет. Егер тасымалдаушылардың мемлекетке келтірген зияны белгілі бір сомадан асып кетсе, бұл қылмысқа жатады», – дейді экономист Сапарбай Жобаев. Шындығын айтқанда, бұл мәселеде кеденшілердің дәрменсіздігі байқалады. Болмаса, құжат әуелден-ақ өтірік толтырылады. Жүктің елімізде қалатыны анық. Сондықтан да бұл мәселені шешу үшін өтірік құжатта көрсетілген транзиттің екінші шетіндегі компания да белгілі бір дәрежеде жаза тарту керек. Бірақ әзірге ондай шешімді талап етуге кеден қызметінің құзыреті жетпейді. Заңдағы соңғы өзгерістер тек ішкі реттеуге арналған. «Еуразиялық экономикалық кеңес аясында тауарларды сыныптарға бөлу, навигациялық пломбаларды қолдануда бірыңғай ұлттық оператор тағайындау сынды жаңа өзгерістер бар. Сондай-ақ заңға тәуекелдер мәртебесінің талаптарын анықтау туралы ұғым енгізілгелі жатыр. Олардың конфиденциалды және конфиденциалды емес критерийлерін анықтау мүмкіндіктері бекітілмек. Ал екінші деңгейлі банктердің кредиттік портфельдерінің сапасын жақсартуға мамандандырылған ұйымдарға борыштарды қайта құрылымдауға, сыйақылар мен борыштарды есептен шығаруға, тұрақсыздық айыптарын алып тастауға өкілеттіктер берілген», – дейді Мемлекеттік кірістер комитеті Әдіснама департаменті Кедендік әдіснама басқармасының басшысы Болат Ибраимов. Сонымен, күні бүгінде жалған транзит мәселесіне қарсы күрес кең көлемде жүріп жатқанымен, бұл мәселе ашық күйінде қалып отыр. Ендеше, жалған транзит Елбасымыздың бастамасымен құрылып, өзінің қалыптасу дәуірін қиын да болса бастан кешіп жатқан Еуразиялық экономикалық кеңестің тиімділік әлеуетін мансұқтап, жарға жыпаса игі еді.Нұрлан ҚОСАЙ