Қазақ тілінің бүгінгі ең бір өзекті мәселесінің бірі – калька мәселесі. Ана тіліміздің болмысын толық түсінбей, орыс тілінен тікелей аудару деген кеселге тап болдық. Ендеше калька дегеніміз не? Оның психологиялық, лингвистикалық, грамматикалық ерекшелктері бар ма? Калькаға қалай ұрынбауға болады? Тіпті, шындығын айтқанда одан қалай құтыламыз? Осы сұрақтарға жауап іздеп көрген едік.
Мысалда да мысал бар
Қазақы жазу машығының қажеттілігі бүгінде тіл білімінің барлық саласынан байқалады. Әсіресе, сөйлем құрау дағдымыздың орыс тілі синтаксисі жетегіне бейімделіп бара жатқаны алаңдатады. Аталған үрдістің жаппай белең алуына, біріншіден, басқарушы орган қызметшілерінің көбіне орысша оқығаны себеп болса, екіншіден, елімізде аударма үдерісінің дұрыс жолға қойылмауы да айтарлықтай ықпал етіп отыр. Калька дегеніміз – біздің дүниетанымымызға жат, қазақ тілінің табиғатына келмейтін, сол күйінше қабылданып кеткен сөздер мен ұғымдар. Оны келесі мысалдардан көруге болады.
«Орыс тілінде «констатация фактов» деген бар, ал қазақ тілінде ол ұғым жоқ. Мәселен, орыстар «я думаю», «я желаю», «я считаю» деп сөйлейді, кейбір қазекеңдер соны тікелей алып «деп ойлаймын», «деп тілеймін», «деп санаймын», одан басқа «деп айтуға болады», «деген пікірдемін», «деп білемін» деп тілді бүлдіріп жүр. Осы жердегі «деп, деген» сөздері қандай сөйлем мүшесі болады? Ешқандай ережеге келмейді. Мәселен, «бақытты болыңыз деп тілеймін» емес, жай ғана «бақытты болыңыз!» деп айтқан дұрыс.
Сосын орыстарда «будем награждать», «будем утверждать» деп сөйлейді. Оларда «будем» жүреді. Ал бізде қазақ тілінде ауыспалы келер шақ бар, ауыспалы осы шақ бар. Әйтсе де, бұл ерекшелікті ескермей, көп жерде, әсіресе телеарналарда, мәселен «Жарнамадан соң жеңімпаздарды жариялайтын боламыз» болмаса «анықтайтын боламыз» деп жатады. «Келетін болады», «баратын болады» деп жатады. Осы жерде «боламыз, болады» деген сөздердің не қажеті бар. Жай ғана «жарияланады, анықталады» десек, біз сол келер шақтық мағынаны -е, -а, -и көсемшелерімен-ақ бере аламыз. Мысалы, «мен ертең келетін боламын» деп айтпаймыз ғой. «Мен ертең келемін». Болды!», – дейді филология ғылымдарының докторы Орынай Жұбаева.
«Азаматша» мен «төрайым» – кімдер?
Тіл мамандары, біз тіпті кешірім сұрауды да ұмытып қалғанымызды айтады. «Кешірім сұраймын, кешірім өтінемін» деген сөз «приношу извинение», «прошу прощение»-нің калькасы. Жай ғана «кешіріңіз», «ғафу етіңіз» деген дұрыс. Сондай-ақ «негізінен, жалпы алғанда» деген сөздері қолдану да дұрыс емес. Ол «в общем, в основном» сөздерінің калькасы. «Негізінен ол сабаққа уақытылы келеді» делік, осы жерде «негізінен» сөзі не үшін керек, сосын ол қандай сөйлем мүшесі бола алады? Ендеше ол сөз артық, алып тастау керек – «Ол сабаққа уақытылы келеді». Болды. «Өз кезегінде» деген сөз де сол – «в свою очередь»-тің калькасы. «Өз кезегінде ол ризашылығын білдірді» емес, жай ғана «ол ризашылығын білдірді». Бұл сөз айтылатын ойға ешқандай да мағына қоспайды.
«Азаматша», «төрайым» деген сөздерді талдап көрелікші. Бұл жерде -ша жалғауы неге керек? Кішкентай нәрсені білдірер кезде -ша, -ше жалғаулары қолданылады. Ал «азаматша» дегенде біз оның кішкентай түрін меңзеп тұрмыз ба? Жоқ! Ендеше ер адам да, әйел адам да «азамат» болып қала бергені дұрыс. Оның үстіне, қазақта айқындауышта жынысқа бөліну деген жоқ. Сол сияқты «төрайым» сөзін қабылдасақ, онда неге «аға лейтенант», «аға оқытушы», «аға ғылыми қызметкер» деген сөздерді әйелдерге қатысты «әпке лейтенант», «әпке оқытушы», «әпке ғылыми қызметкер» деп айтпаймыз. Сондықтан да бұл жерде тағы да ер адам да, әйел адам да «төраға» болып қала беру керек. Ендігі бір мәселе, орыс тілінде адам аттарын А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой деп қысқартады. Соған қарап біз М.О.Әуезов деп жүрміз. Бірақ осы ізбен келдік те Қ.А.Ясауи, М.Х.Дулати деп те қысқарттық. Бұл – дұрыс емес. Өйткені Қожа Ахмет әлде Махмуд Хайдар оның аты немесе әкесінің аты емес, дәрежесі. Мұның барлығы құр еліктеуден шыққан нәрсе. 2013 жылғы «Орфографиялық сөздіктің» өзінде осылай жүр. Бұл кітапта одан да өзге қателер көп. Сондықтан бұл кітапқа басыбайлы сүйенуге болмайды. Мұндай нәрсенің бәріне біз өте абай болуымыз керек. Қазір шыны керек, біздің тіліміз бықсып кетті»,– дейді Орынай Жұбаева.
Жалпы, қазақша құрастырылған, яғни жазылған немесе аударылған қазіргі мәтіндерде кальканың екі түрі кездеседі. Олар – лексикалық калька және грамматикалық калька. Бұлардың қай-қайсысы да қазақ мәтіндеріндегі сөйлемдерді нормадан ауытқытады. Мәселен, лексикалық калька салдарынан кей сөз өз мағынасына сай қолданылмайды. Сөзді орнымен жұмсамау, біріншіден, ол сөздің орыс тіліндегі қолданысын ғана ескеруден туындайды. Ал грамматикалық кальканы өз ішінен сөз бен сөз тіркесі деңгейіндегі және сөйлем деңгейіндегі калька деп бөлуге болады.
«Грамматикалық калькаға мысал: «Қарағандыда «Тойота» көлігінің қатысуымен жол-көлік оқиғасы орын алды» – В Караганде произошло дорожное-транспортное происшествие с участием автомобиля «Тойота». Жалпы, «қатысу» қимыл есімі – адамға қатысты қолданылатын сөз. Басқаша айтқанда, әлденеге қатысу үшін уәж (мотивация), яғни мақсат қажет. Ал көлікте мақсат та, уәж де болмайтыны түсінікті. Сондықтан бір ғана «қатысуымен» сөзінің салдарынан бұл сөйлем қазақы танымға түбірімен жат болып шықты. Дұрысында, сөйлем «Қарағандыда жол-көлік оқиғасы болды. Онда «Тойота» көлігі соғылғаны анықталды» түрінде болуы керек. Тағы бір мысал, орыс тіліндегі «живой голос» тіркесінің «жанды дауыс» болып аударылуы. Қазақ тілінде «табиғи» деген сөз бар. Сонда тіркестің дұрыс баламасы «табиғи дауыс» болады», – дейді филология ғылымдарының кандидаты, доцент Жанболат Баймұрынов.
Бөліскенің дұрыс! Нені?
Келесі бір тіл жанашыры, филология ғылымдарының докторы Жантас Алтайұлының айтуынша, кальканың жақсы жақтары да бар екен. Мәселе оны шебер аудара білгенде. Мәселен, «Ештен кеш жақсы», «Асауға тұсау», «Көздің қарашығындай сақтау», «Лай судан балық аулау», «Түймедейді түйедей ету» деген секілді сөз тіркестері калька аудармалар. Бірақ өте сәтті аудармалар. Сондықтан да мәселе аудармашыда болып тұр.
«Ең сәтсіз, дендеп кеткен калька аудармалардың бірі – «суретімен бөлісті», «пікірімен бөлісті», «тәжірибесімен бөлісті» деген сөздер. Дұрысы, бұл жерде «суретін бөлісті», «пікірін бөлісті», «тәжірибесін бөлісті» боп табыс септігімен айтылуы керек. Егер «пікірімен» бір нәрсені бөліссе дұрыс, ал «пікірдің», «тәжірибенің» өзін бөліссе, онда «пікірін», «тәжірибесін» болады. Бірақ бұл кеңінен таралғаны соншалық, қазір кәрі де, жас та осылай сөйлейді. Сондықтан қайтадан дұрыс нұсқаға оралу керек. Бұл сіңісіп кететін болса, түптеп келгенде өзімізді шатастыратын болады», – дейді Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры Жантас Жақыпов.
Тіл – ардың ісі
Ахмет Байтұрсынұлы: «Халықтың өмірі бір жылдап, он жылдап, жүз жылдап емес, мың жылдап саналады. Сол мың жылда өзінің дағдылы жолы болады. Орысша үйреніп дағдыланғандар орыс тілінің, ноғайша үйреніп дағдыланғандар ноғай тілінің жүйесімен кетіп қалады» деп бізді сақтандырған екен. Сол айтқаны дәл келіп, біз бүгінде шынын айтқанда, калька мәселесінде орыс тілінің жүйесімен біржолата кетіп қалдық. Тілімізді сонымен бүлдіріп алдық. Ендеше тығырықтан шығар жол қандай?
«Қазір біз көзін тырнап ашқалы осындай калька мәтіндерді оқып өскен буынның заманына келдік. Кітапты оқымайтын ұрпақ виртуалды әлемде қазақ тілінің орнын іздеп бас қатырмайды. Бұл – өте қауіпті құбылыс. Сондықтан да қазақ тілі мәселесін қолға алатын уақыт келді. Оның қолданыс аясын кеңейтуде технологияларды да көптеп тарту керек. Әйтсе де, негізгі мәселе, мәтін жазушы жазармандарда болып тұр. Ол аудармашы болсын, жазушы, журналист немесе бір-бірімен хат-хабар алмасатын мекемелердің қызметкерлері болсын, бірінші кезекте қазақ тіліне деген көзқарасын өзгертуі қажет. Қазір былайғы халық тұрмақ, калькасыз сауатты жазады деп қай-қай БАҚ өкілдерін де мақтай алмаймын. Егер халыққа қазақша ақпарат таратып отырған, хат-хабар жазуға қатысы бар кез келген маман өзінің қазақи сауаттылығына жауапкершілікпен қарап, ар-ұждан алдында тілге деген перзенттік борышын адал атқаратын болса, онда тілдің де жағдайы оңалар еді. Менің бір ұсынысым – егер қазақша ойлауға, қазақша жазуға шорқақ азаматтар болса, қазақ тілінде мәтін жазып, оны көпшілікке таратудан өз еркімен бас тартулары қажет. Мекеме басшылары да осы мәселеге мұқият болғаны дұрыс. Қазақшасы нашар адамдарды ісқұжаттарды жүргізу жұмысына тартпауы тиіс немесе оларға тиісінше талап қоюы қажет. Тіл – ардың ісі. Осыны дұрыс түсінейік», – дейді Жантас Жақыпов.
Тіл тазалығы үшін айыппұл салу керек
Байыптап қарар болсақ, қазақ тілінің реципиенттік сипаты – бір жағы терминология саласынан көрінсе, екінші жағы елімізде аударманың көбіне қай тілден қай тілге жасалатынымен де байланысты. Ол, әрине бірінші кезекте – орыс тілі. Ресми және бейресми қатынастардың бәрінде мемлекеттік тілге жетеқабыл деңгейде құқық беріліп отырған үш тұғырлы тіл саясаты тәуелсіздік алғалы бері қазақ тілінің тұрқын тұқыртып келеді. Осыған орай ішкі құжат айналымында іс жүргізуге қатысты мәтіндердің әуелі орыс тілінде құрастырылып, қазақ тіліне сонан кейін аударылу үрдісі бары жасырын емес. Мұның салдары қазақ тіліне аударылған, құжаттық сипаты бар мәтіндерді нормадан ауытқытып, оларды басы артық оралым мен тіркестің жиынтығына айналдырып отыр. Сондықтан да бұл үрдістен бас тартатын кезең келген сияқты.
«Меніңше, біріншіден, қазақ тіліне деген қажеттілікті күшейту керек. Биліктен бастап қазақша сөйлегісі келсе қазақша, орысша сөйлегісі келсе орысша сөйлейді. Екіншіден, қазақ тіліне талапты арттыру керек. Қазақ тілі ғылым тілі болудан қалып барады. Біз қазір мақаламызды тек ағылшынша, орысша жазып жатырмыз. Қазақша жазған мақалаң ешқандай рейтингке қосылмайды. Менің мысалы 800-ден астам мақалам бар. Оның ешқайсысы рейтингке қосылмайды. Бұл дұрыс па? Сосын, кім болса, ол болсын, қазақша қате жазған адамдарға айыппұл салу керек, әкімшілік жауапкершілікке тарту керек. Ақшалай жаза берер болса, көзқарас та өзгере бастайды. Көшелерде қателер толып тұр. Тіл сақшысы деген бағдарлама болатын, соларды жандандыру қажет. Құр ұраннан, нақты іске көшетін уақыт жетті»,– дейді Орынай Жұбаева.
Иә, тіліміздің былғанып біткені рас. Ахмет Байтұрсынұлы өткен ғасырдың басында: «Түркінің асыл тұнық ана тілін сол күйінше, сол қалпынша сақтап қалған бүкіл абырой мен алғыс тек қазаққа тиесілі» деп еді. Біз қазір, шыны керек, сол абыройдан жұрдай болдық. Бұлай кете берсе, ана тіліміз калькалық ассимиляцияға ұшырап, құбыжық тілге айналмақ. Ақыр соңында славян дүниетанымының ықпалымен жоқ болып кетпесіне кім кепіл? Ал тілі жоқ ел – түгі жоқ ел екенін ұмытпағанымыз абзал!
