Қазіргі Арал жағдайы – ғалам мен ғасырлар қасіреті деп мойындалған. Негізі оны Чернобыль апатынан кейін, әлемдік ауқымда екінші орынға қойып отыр. Осы халде ол үдемелі ілгерілеуші, шұғыл өзгерістер уақытының үмітті кезеңіне иек артты. Заман өзгерді, дүниетаным өсті, құлдық психологиядан құтылдық, ақ пен қара жік ашқан шындыққа жеттік, имандылық болмысымызға енді. Әйтсе де, анығы сол – сонау Арал сонша қуанышты игіліктер, өзгерістер мен өрлеулер бедерінде өзінің қасірет көрпесін әлі бүркенумен жатыр.
ЕЛ КІШІ АРАЛДЫҢ ТОЛҒАНЫН ҚАЛАЙДЫ
Осы өткен отыз жылға жуық уақыт ішінде, әсіресе Қазақстанның Арал жолында атқарған шаруалары бір төбе. Бұл істер халық көзінде, әлем назарында, тарих парақтарына жазылды. Еліміз бастамасымен Арал форумы дәстүрге еніп, Халықаралық Арал кеңесі, Аралды құтқару қоры құрылды. Арал туралы заң, халықты әлеуметтік қолдаулар болды. Зор игіліктер. Олардың жақсылығын өлке жұрты әлі де көріп отыр.
Себеп жойылмай, салдар өшпейді. Терең себеп – Арал.
Елге аса құнды әлеуметтік шаралардан өзге, теңіздің өз басы үшін де бізде бірсыпыра істер атқарылды. Соның шоқтығы биігі, жұрт осы күні «ғасыр жобасы» деп жүрген Солтүстік Арал айдынын тұтас тірілту жұмысы. Үлкен Арал планетарлық күрмеуі қиын мәселеге айналғанда, біз «ең болмаса, Кіші Аралды аман алып қалайық!» деп бастама көтерген едік.
Солтүстік теңізді тірілту «Сарышығанақ» деген паллиативпен күрмеулі тартыста өмірге келді. Өткен ғасырдың 80-жылдары соңында Арал қаласы түбіндегі «Сарышығанақ» басатын бөлектеу ісі басталған. ҚазКСР үкіметі, сол кездегі республика Балық шаруашылығы министрлігі сондай жартыкеш (паллиатив) амалды қызу қолға алды. Теңіз тарланы, марқұм Нарғали Демеуов аға Мәскеуде өзі куә болған сол жайтты айтса, Қазақстан жағы бұл іске қанша құлшынса да, Мәскеу онша қолдамаған. Орыста «отбеливание фасада» деген сөз бар, мағынасы өрт алған үйдің босағасын жылтыратып әктеп қою. Тамырына балта шабылған Арал үшін тоқымдай «Сарышығанақ» дәл сол еді. Алып елде сондай да бір күлкілі үрдіс болған... Сол «Сарышығанақ» аз ғана мерзімде 18 миллион советтік «алтын» рубльді жұтып үлгерді. Көп есіл қаражат желге ұшты, топыраққа көмілді. Алтын уақыттан ұтылдық. Көп су рәсуа кетті... Ақыры, тарих өзі кесім жасады: сол шара жүре-бара құм қапты.
«Ең болмаса, Кіші Аралымызды сақтап қалайық!» деген халық тілегі, осы ұсыныс айтылғаннан 16 жыл уақыт өткенде ғана – 2005 жылы жүзеге асады. Бұған да шүкіршілік делінді. Анығы, біртұтас Солтүстік Арал бастамасын ел қолдады. 1989 жылы (осыдан 30 жыл бұрын) «Кіші Арал» идеясын көтерген көлемді мақала жаздым «Қазақ әдебиеті», 1 және 8 желтоқсан, 1989 ж.) Бұл оқшау идеяны т.ғ.д., профессор А.Тұрсынов батыл қолдады. 500 адам қол қойған Арал халқының республика басшылығына хаты жарияланды. Арал қаласы, Бөген, Қарашалаң, Қаратерең, Ақбасты, Ақеспе, Тастүбек балықшы ауылдарының жүздеген тұрғыны Кіші Арал жолында басшылыққа толассыз сұрау салды. 90-жылдары облыс басшылығы (С.Шаухаманов, Б.Сапарбаев) сол ұсыныстарды «халықтың табанды сұранысы» деген орынды уәжбен жоғары жаққа мәлім етті. Жаңа ғасыр басында ел Үкіметі қабылдаған «Сырдария арнасын реттеу және Солтүстік Аралды сақтау» жобасына (САРАТС) жол солай салынды. Жас қоғамымызда халықтық, демократиялық бір жақсы жеңіс солай жүзеге асты.
Ел тұтас (бірдеңгейлі) Кіші Аралдың толуын сұрап отыр. Осы күні айтылып жүрген 48 метр емес, 50-52 метр деңгейде жүзеге асса дейді. Халық сұрауы негізсіз емес. Кіші Аралы ұзақ күтті. Теңіздің еліміз бөлігіндегі елеулі аумағы – бүкіл Аралдың 1/10 акваториясын бүгінгі бірден-бір тарихи сәтте, ең ұтымды деңгейде шешіп алу мүмкіндігі бар. Еліміздің су саясаты арқасында Сыр суы Аралды демдеп тұр. Орталық Қазақстанға мол су көздерін жеткізу идеясы күн санап шындық тұғырына көтеріліп келеді. («Кең даланың ризықты арнасы», «Егемен Қазақстан», 02.10.2019ж.) Бұл ертеңгі күн Аралға да келетін бір үмітті су көзі. Осындай мүмкіндіктер мен перспективалар алдында, САРАТС-2 кезеңін бастауда, Солтүстік Аралды 50-52, бәлкім 53 метр деңгейде жобалап, кіші теңізді көтеру жұмысына жол ашу керек. Бұл үшін жеткілікті уақыт өтті. Толғағы жеткен мәселені мәлімсіз түрде ары ысыра берудің енді жөні жоқ.
Арал аумағынан жылына 1 метр қалыңдықта су буланып ұшады. Солтүстік Аралда бұл көрсеткіш төмендеу. Кіші Арал деніне жыл бойы 1 миллиард текше метр шамасында жауын-шашын (150 мм), сай-жылға суы түседі. Демек, 50-53 метрлік Кіші Арал айдынын (5-6 мың шаршы шақырым) ұстап тұру үшін Сырдан (қайтарымды-қашыртқы суды қоса) 4 текше шақырым су жетеді. Осы су жылда әр көлемде Оңтүстік Арал сорына құлап кетіп жатыр. Жай кетіп жатқан жоқ, мыңдаған тонна балықты төлімен қоса әкетіп жатыр... Ал кіші теңіз толысуына қажет 30-35 текше шақырым су – Арал алабына жалпы көктен-жерден бұйыратын ылғалға байланысты. Оның уақытын табиғат ырғағы анықтайды. Сол «Көкарал-1» бөгеті көтерілген 2005 жылы мамандар кіші теңіз 3 жылда толады деген, ол бір қыстың өзінде шалқып шықты.
АРАЛДЫ САТЫП АЛУ МҮМКІН ЕМЕС
Сыр бойы ел күрішінің 90 процентін береді деген көтеріңкі сөз мына Арал-Сыр халі бедерінде күпірлік іспетті. Күріш деген асыл дәмнен бұрын кенделік жоқ еді, кеңестік көкірек, кейін нарықтық есептер осы тірлікті ел-жердің жарақатты проблемасына айналдырды. Соңғы 30 жыл бедерінде қанша дабыралатқанмен Арал-Сыр табиғаты оңалған емес, бұрынғыдан бетер құлдырап кетті. Жаңа тарихымыздағы кері үдерістер! Сондай сусамыр дақылдарды таптаурын дәстүр ізімен Сырға таңа бермей, ел аумағына тарата өсіру мүмкіндігі бар, сол жолдар неге ізделмейді? Сыр бойында аймақ шаруашылықтарын әртараптандыру көп айтылады, әйтсе де су үнемді бақша, басқа да тірлік көздерін дамыту ісі әлі маңдымай тұр.
Күріш пен мақтаны сатып алуға болар, ал Аралды ақшаға сатып ала алмайсың.
Орта ағыстағы «Көксарай» Аралға көмек үшін деген зор уәдеде салынып еді. Енді ол екінші Шардараға айнала ма? «Көксарай» міндеті – дарияның апатты жағдайына кері су реттегіш. Су реттегіш уәделі миссиясын үмітті Арал алдында орындауы керек... Ал дарияның апатты мінезі бәрібір пәлендей өзгеріссіз қалып тұр... Соңғы кездері Сырдағы аз ағынды мейлінше игеріп қалу мақсатында тағы да су қоймаларын салу айтылып жүр. Қызылорда облысының өзінде «Күміскеткен», «Қараөзек» қоймалары күн тәртібінде. Бұл ондаған жылдар бойы Арал халқы табанды түрде сұрап отырған бірдеңгейлі Кіші Арал ұсынысынан гөрі, қабағат қолға алынды. Жаңа гектарға ағыл-тегіл су керек... Кезінде КСРО шөлді өлкеде толыса ағып жатқан еркін дариялардан экономикалық, әлеуметтік, тіпті демографиялық мол пайда жоспарлап, бет қаратпас уәждермен Аралды жоқ еткен. Осы саясат 1993 жылғы тұңғыш Арал саммитінде қатты сынға алынған. Елбасымыз дариялар бойындағы біржақты саясат: дара дақылдар экспансиясын тежеу, экстенсивті, ысырапшыл су пайдалану ісін тыю, үнемді жолдар, шаруашылықтарды әртараптандыру, Арал, экология жайын оңалтуды баса айтқан. Ең бастысы, сондай әсіре прагматикалық, біржақты саясаттарға (дара дақылдар экспансиясы, шаруашылық үшін табиғатты жұтата беру, көз алдында аққан суды тіршілік уәжімен әйтеуір ала беру) бүкіл дүние, ұлы тарих үкім айтқан жоқ па? Сол тарихтан алған сабақ, апатты өлке үстіндегі имандылық сөзіміздің құны не?
Қоймалардың булану, жерге сіңу шығыны ыстық өлкеде көп су ысыраптайды. Сонда қалай? Оңтүстік көршілер дария бойына сондай құрылыс саламыз десе, біз Аралды алға тартып, экология, әлеумет жайын айтып, халықаралық ауқымда орынды сөз көтереміз. Бұл әлем кеңістігінде сауатты, өркениетті, дұрыс қадамдарға жатады. Ал өзімізге келгенде, Сырымыз үшін «әй дейтін ажа, қой дейтін қожа» болмағаны ма? Азын-шұғын су ағып жатыр екен деп, дарияның шамалы ағынына қол сала беру не? Ел пікірімен санасу, қоғамдық тыңдаулар болды ма? Байланған судан дария атырауына, теңізге не қалады? Булану, жерге сіңу рәсуасының өзі Сыр аяғына жетер судың миллиондаған текше метрін жоқ етеді.
«Күміскеткен», «Қараөзек» жобаларында бір гәп бар: «осы күні Үлкен Арал сорына «Көкаралдан» жылына 3-4 текше шақырым су кетіп жатыр. Соны шаруашылыққа уақытша пайдалана тұруға бұл қоймалар керек. ертең Кіші Арал көтерілсе, олар өз «күшін жойып», суды төменге жібереді». Солай болса жақсы ғой! Бірақ «Көксарай» маңында жоспарланып жатқан тірліктер анау – 60 мың га суармалы жер түсіру, балық шаруашылығын дамыту... Шаруашылығы тамырланып қалған қызметтер ертең ауыздағысын бере қоя ма? Ал күн санап жұтап бара жатқан қайран Арал-Сыр табиғаты көз алдымызда. Сыр бойына екінші, үшінші «шардаралар» қажет пе еді?
Тарих ескертуі бар: Аралмен бұлай «ойнаудың» керегі жоқ.
АЛАДДИНДЕ АЛАДДИННІҢ ҚҰПИЯСЫ БАР МА?
Ал кеше тірілген Кіші Аралды 18 жілікке (телімге) бөліп, онан «олжа сауған» іскерлер үнсіз әліптің артын бағуда. Олардың тірліктері жаман емес, оңды-солды шаруаға мол жетіп жатыр... Бірақ олар халық үніне моральдық та, материалдық та үн қоспайды. Сірә, әліптің артын бағады. Ал Кіші Аралды пайдалану, онан балық аулау жайын айтсақ, бұл бір бөлек жыр... Сол теңіз әлі де толысып, туырылған тың айдындар қосылса, оны тағы жіліктеп алудан үміт бар. Тек халықтық бұл бастамада бұлар тараптан азаматтық тұғыр байқалмайды.
Осы ретте тағы бір жайтты айтпай кетуге болмас. Біздің кей жігіттер, ретті-ретсіз, Ресейдің кей тұлғаларының «Кіші Аралды» көтерудегі ерен ерлігін ел алдында әспеттеуді әдетке айналдырды. (Не мәніс?) Мысалы, Н.Аладьин деген петерборлық бір ғұлама теңізде жұмыс істеген (бірде табандаған 3 ай жатып). Оған елден жылу жинап (әркім мал, пұл беріп), еңбекақысын төлеген. Айту-саптауы, ол теңіз суын, тіршілігін зерттеген... Жақсы! Еңбегіне рақмет! (Аралдың едәуір мәліметі өлі теңізде 30 жыл жұмыс істеген Әбілхан Сариев сияқты өз жігіттеріміздің еңбегімен Аралдағы ҚазНИИРХ бөлімшесінде қаттаулы тұр-ау...) Теңіз суын зерттеу де мәнді ғой, негізі, Көкарал бөгетін көтеру еді елге қажеті. Ел табан тіреп отырған Солтүстік Аралды ежел жағасына жақындатуға жер сейіс халықтың нақты ұсыныстары тұр еді... Осы ретте 90-жылдары Мәскеуде болған бір жайт еске түседі. Бізге де сол кездері ресейлік біраз ғұлама қолқа салған: «Республика басшылығына, депутаттарға әсер етіңіз, сөз өткізіңіз: Аралды зерттейміз, теңізді толтырып береміз, қолдан жауын жаудырамыз, құм басқынын тоқтатамыз!..» Ұсыныс көп еді. Басты шарты – пәленбай миллион пұл болса болды... Көкейде өз пайдалары басым ондай жанашыр-ғұламалыққа біз рақмет айтып қана қойғанбыз... Әлгі ғұлама соны еске түсіреді. Енді ол мырза Арал жиынынан қалмайды, жігіттерді көгендеп тұрғызып, «Кіші Аралды» көтеруге оларды қалай «надоумить» еткенін айтады, жігіттер оған бас шұлғиды. Қарап тұрсаң: бір жағы – кешегі «қызыл империядан» қалған ұлы ақылмандық, бір беті – төменшік психология – көне рухани үзір. Ол ғұлама еңбегіне рақмет, әрине. Тек олар бізге Сібір суын Аралға әкелуге, үлкен Арал, «Возрождения» проблемаларын шешуге септессе, кәнеки! Сондай күштілікте, соларды неге көтермеске? Іскер болса, 15 жыл бойы САРАТС-2-ні бастауға неге дем бермейді?
«Кіші Арал» – ел бастамасы, халық ізденісінің нәтижесі. Идея Елбасымыздың қолдауымен жүзеге аса бастаған. «Көкаралдың» жоба-негіздеулерін «Казгипроводхоз» мекемесі жасады.
Бұл істі ары дамытуға үн көтерген ел абыздары Ә.Нұрпейісов, Т.Шарманов, Қ.Ормантаев, Н.Қыпшақбаев, М.Қаназов ел басшылығына ашықхат жолдады («Түркістан» газеті, 2016 жыл). Біздің көзі ашық жігіттер осынау азаматтық талпыныстарды білмей ме? Өз тарихын көрмей, өзге «авторитеттерге» бас шұлғи беру не? Әлде, бүгін жазылып жатқан қазақ тарихы олар үшін тарих емес пе? Өз құндылығыңды тану – азаматтық, «өз ағасын ағаламаған, кісі ағасын жағалаған». Арал басында осындай да моральдық-өнегелік жайттар бар...
Белгілі су маманы, еліміздің Су шаруашылығы министрлігін кешегі және жаңа тарихымызда 14 жыл басқарған Н.Қыпшақбаевтың саралауынша, бүгін біз үшін өткір тұрған мәселе – Сырдағы 12 текше шақырым үлесті таза суымызды көздің қарашығындай сақтай алу. Және Кіші Аралды тұтастай көтеру. САРАТС-2 кезеңінің 7 құрамдас бөлігі және Кіші Аралды көтеру ісі – бұл алгоритм мемлекет деңгейінде мақұлданған.
Елімізде Іле-Балқаш, Алакөл, Жайық-Каспий атырабы мәселелері бүгін ізетпен ауызға алынады. Бейнелеп айтсақ, ол жерлер ел махаббатына бөленген. Бұл – өркениетті қоғам нышаны. Ал Сыр-Арал ше? Ол да бүгін бар, ол да табиғаттың бір перзенті ғой. Және әлем қабырғасын қайыстырып отырған ерекше жайт. Ендеше Солтүстік Арал тірлігін сонша жыл сөзбұйдаға салған бұл не салғырттық? Сырдария суына деген тойымсыз әсірепрагматистік көзқарас қашан тыйылады?
Бірдеңгейлі Кіші Арал қашан көтеріледі?
Арал үстінде айтылған биік сөз, иманды уәделер қайда?
Елге барған сайын, қиындықтан арылмаған бүгінгі теңіз жайын үлкендер көп айтады. «Көрінгенге жем етпей, көрінген баладан қорықпай, баяғы ата-баба үрдісінде еркін жүретін» Аралын аңсайды олар. Бұл – бір тың әңгіме тақырыбы. Солтүстік Арал көтерілсе, толымды теңізді енді «жіліктетпей», нарық ауанында, өзгелеу бір заңдылық жолын табуға да болар еді.
Сыр-Арал төңірегіндегі тірліктерге өркениетті ел үдерісінде жаңа технологиялар, ең бастысы жанашыр көзқарас керек. Бүгін бүкіл әлем экология үнін көтерді. Ендеше Арал өлкесі енді көз жұмып, құлақ басып отыра бермес. Үлкен Арал өмірге орала ма, жоқ па, мұны болашақ көрсетер. Бірақ толымды Кіші Арал елге өзінің толық мәнінде, көп жылдар қызмет ететін болады. Солай екен, қазір беріліп тұрған тарихи мүмкіндікті ең ұтымды нұсқада жүзеге асыру шарт. Мұның уақыты келді. Ертеңін ойлаған қазақ қораны мол пішкен, үйді кең салған... Болашақ үшін. Ұрпақ үшін.
Сайлаубай ЖҰБАТЫРҰЛЫ,жазушы, эколог
Қоймалардың булану, жерге сіңу шығыны ыстық өлкеде көп су ысыраптайды. Сонда қалай? Оңтүстік көршілер дария бойына сондай құрылыс саламыз десе, біз Аралды алға тартып, экология, әлеумет жайын айтып, халықаралық ауқымда орынды сөз көтереміз. Бұл әлем кеңістігінде сауатты, өркениетті, дұрыс қадамдарға жатады. Ал өзімізге келгенде, Сырымыз үшін «әй дейтін ажа, қой дейтін қожа» болмағаны ма? Азын-шұғын су ағып жатыр екен деп, дарияның шамалы ағынына қол сала беру не? Ел пікірімен санасу, қоғамдық тыңдаулар болды ма? Байланған судан дария атырауына, теңізге не қалады? Булану, жерге сіңу рәсуасының өзі Сыр аяғына жетер судың миллиондаған текше метрін жоқ етеді.
«Күміскеткен», «Қараөзек» жобаларында бір гәп бар: «осы күні Үлкен Арал сорына «Көкаралдан» жылына 3-4 текше шақырым су кетіп жатыр. Соны шаруашылыққа уақытша пайдалана тұруға бұл қоймалар керек. ертең Кіші Арал көтерілсе, олар өз «күшін жойып», суды төменге жібереді». Солай болса жақсы ғой! Бірақ «Көксарай» маңында жоспарланып жатқан тірліктер анау – 60 мың га суармалы жер түсіру, балық шаруашылығын дамыту... Шаруашылығы тамырланып қалған қызметтер ертең ауыздағысын бере қоя ма? Ал күн санап жұтап бара жатқан қайран Арал-Сыр табиғаты көз алдымызда. Сыр бойына екінші, үшінші «шардаралар» қажет пе еді?
Тарих ескертуі бар: Аралмен бұлай «ойнаудың» керегі жоқ.