Бүгінде елімізде бизнесті құқық қорғаушылардың өзінен қорғау өзекті болып тұр. Өйткені қолына карт-бланш тиген мемлекеттік органдар жазалаушы риторикаға көшіп алды. Сондықтан да Бас прокуратура бизнесті күштік құрылымдардың шектен шыққан бассыздығынан арашалауды шындап қолға алып отыр. 2 қыркүйекте нұсқауға қол қойған Бас прокурор Берік Асылов барлық құқық қорғау органдарын кәсіпкерлерге қатысты қылмыстық істерді тіркеуге және тергеуге тек қана жаңа талаптарды сақтаған жағдайда ғана рұқсат екендігін ресми түрде хабардар етті.Құжат пен құзірет
Сонымен, ендігі жерде не өзгереді? Соны талдап көрелік. Мәселен, бұған дейін жымқыру немесе салық төлеуден жалтару сынды бірқатар бапқа қатысты қылмыстық істер тек қана тергеушінің қолына аудитордың ұйғарымы немесе салыққа қатысты тексеру акті тигеннен соң ғана тіркелетіні еді. Қысқаша айтқанда, бұл құжаттарсыз сотқа дейінгі тергеуді бастауға болмайтын. Енді Бас прокурор оған қосымша жаңаша талап қойып отыр. Яки, қылмыстық істі жаңағы айтқан қағаздар болғанның өзінде де, егер бизнесменнің сотқа жүгіну арқылы тексеру қорытындыларына келіспейтіндігін білдіруге мүмкіндігі болса, қозғамай тұра тұру қажет. Бұл кәсіпкер тергеуге дейін сот арқылы өзінің ақ екендігін дәлелдей алады деген сөз. Ал бізде қалай? Кәсіпкер бизнесін жүргізудің орнына тінтуге ұшырап, сағаттап тергеушінің алдында отыруға мәжбүр. Осы реттен алғанда, бұл шындығында да үлкен жетістік – енді органдарға бизнес өкілі сотқа жүгінуге деген құқын пайдаланғаннан кейін барып қана істі қозғауы үшін күтуге тура келмек.
«Нұсқаудың тағы бір маңызды тұсы: Бас прокуратура «Үнем» деген ұғымды енгізіп отыр. Бұл көп ретте мемлекеттік сатып алу саласында жұмыс істейтін бизнесмендерге қатысты. Мәселен, тендерді ұтып алған бір кәсіпкер 1 миллиард қарастырылған құрылыс нысанын, 600-700 миллион теңгеге салуы мүмкін. Осыдан кейін ол қалған ақшаны ұрлады деген күдікпен тергеуге алынып жатады. Ал шындығында, құрылыс материалдарына жеңілдіктер болғандықтан және тағы да басқа себептермен құрылыс жұмыстары арзанға түскен боп шығады. Қазір мұндай жағдай қылмыс деп саналады. Сондықтан да Берік Асылов мұны «үнем» деп тануды талап етіп отыр. Яки, қудалауға болмайды. Расын айтқанда, мұндай деректер өте көп. Кәсіпкерлер үнемдеп қалған ақшаларын бюджетке қайтаруға мәжбүр етіледі де, одан соң күштік органдар мемлекетке келтірілген шығын өндіріліп алынды деп хабарлама таратып, мақтанып жатады. Ал шындығында, бұл кәсіпкердің таза табысы, оны тартып алуға болмайды», – дейді журналист Михаил Козачков.
Аталған құжаттың атай кетерлік тағы бір үлкен жаңалығы – ендігі жерде құқық қорғау органдарының штаттағы мамандары шығарған нақтыланбаған шығын туралы ұйғарымдарына сүйене отырып, қылмыстық істерді қозғауға мүлдем болмайды. Бас прокурордың ең бір шын маңызға ие талабы осындай. Өкінішке қарай, қазір күштік құрылымдардың барлығы бірдей тәсілмен жұмыс істейді: тінту жүргізіп, құжаттарды алып алғаннан кейін екі-үш сағат өтпей-ақ, олардың мамандары қаржы жымқыру дерегі анықталды немесе қомақты салықтан жалтарды деген ұйғарымға қол қойып беріп жатады. Оны қалай анықтағаны белгісіз? Одан соң бұл қағаз репрессия құралына айналады да, кәсіпкер екі айға қамауға алынады. Міне, енді Бас прокурор егер істе осындай негізсіз ұйғарымдар болатын болса, қылмыстық іс қозғауға тыйым салып отыр.
«Бәрінен де маңыздысы – бизнеске қатысты қылмыстық істер туралы жаңа ережелер енді прокурорлардың ұдайы қадағалауында болатыны. Барлық прокурорларға кәсіпкерлерге қатысты сотқа дейінгі тергеу тіркелген сәттен бір тәулік ішінде ол қылмыстық істің дұрыс қозғалғаны әлде дұрыс емес қозғалғаны туралы ұйғарым беруге міндет жүктеліп отыр. Егер қадағалаушы орган негізсіз деп тапса, қылмыстық іс тоқтатылады. Сол сияқты мұндай талап келісілмеген жасырын тергеу әрекеттерін жүргізуге де қатысты болмақ. Прокурорлар бір тәуліктің ішінде мұндай әрекеттердің де негізділігін анықтауы тиіс. Ендеше Президент осыған дейін күштік құрылымдардың бизнесті тұншықтыруына жол бермеу туралы сан мәрте айтып келген болса, енді Бас прокурордың нұсқауы кәсіпкерлердің қалтасына қол салған сұғанақ органдардың қолын байламақ. Ал бұл өте дұрыс бастама», – дейді Михаил Козачков.
Бас прокуратураның таратқан мәліметіне сәйкес, 2021 жылы осындай заңсыз басталған 1,5 мың қылмыстық іс тоқтатылған екен. Кеңселерде 2 мыңдай тінту мен құжатты алып алу шаралары жүргізіліп, 60 кәсіпкердің мүлкіне «шектеу» қойылған. Енді ең жоғарғы қадағалаушы органның қылмыстық процестерге қатысты бизнесті қорғау туралы қабылдап отырған қосымша шаралары бұл көрсеткіштерді одан сайын арттыра түсуі тиіс. Өйткені ендігі жерде прокурорлардан тек заңсыз шешімдерді жойып қана қоймай, барлық кінәлі лауазымды тұлғаларды жауапкершілікке, соның ішінде тіпті қылмыстық жазаға тарту талап етіліп отыр.
Сең қозғалғанына сенім аз ба?
Кәсіпкерлік және заңгерлік орта бұл жаңалықты екіұдай күйде қабылдап отыр. Өздерінің құқы мен бостандықтарына қатысты болғасын жерде, бизнес өкілдері «сең қозғалды» деп сипаттауда. «Атамекен» ҰКП Бас прокуратураның нұсқауын осы бағытта бұған дейін атқарылып келе жатқан жұмыстардың нығая түскен сапалық жаңа деңгейі деп бағалайды. Өйткені ол құжаттың дайындалуына Ұлттық кәсіпкерлер палатасы белсене атсалысқан екен. Ендігі жерде ақ адал кәсіпкерлердің қылмыстық орбитаға ілігіп кету дерегі азаяды деген сенімде.
«Біз Бас прокуратурамен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеп келеміз. Соның нәтижесінде қабылданған құжатта бір атай кетерлігі, азаматтық-құқықтық сипаттағы арыздар мен хабарламаларды Сотқа дейінгі тергеудің бірыңғай тізіліме (СДТБТ) тіркеуге тікелей тыйым салынған. Тағы бір мәселе, осы күнге дейін қылмыстық істер қозғалып, үкімдері шыққан кәсіпкерлердің саны туралы нақты статистика жоқ. Тергеу соттарында да бизнеске қатысты санкция берілген тергеу әрекеттері бойынша статистика жоқ. Енді жаңа нұсқауда статистикалық есепке толтырылуы міндетті реквизит енгізілуде. Ол бизнестің қылмыстық процеске тартылуы туралы нақты картинаны көруге мүмкіндік бермек. Бұл құжат дер уақытында қабылданып отыр деп санаймыз. Оны барлық бизнес-қауымдастық қолдауда», – дейді «Атамекен» ҰКП Кәсіпкерлерді құқықтық қорғау департаментінің директоры Қуанышбек Мұқаш.
Әйтсе де, заңгерлер қауымы Бас прокурордың нұсқауы елеулі деңгейде өзгеріс жасарына сенбейді. Тіпті, бұл қадамға ең жоғарғы қадағалаушы орган тек Президенттің пәрменімен ғана барып отыр деп санайды. Сол себепті де келесі келген Бас прокурор уақыт өте келе бұл шешімнің күшін жойып жіберуі мүмкін екендігін де жоққа шығармайды. Ол үшін бизнесті қорғау талаптары ведомстволық аяда емес, заңнамалық деңгейде нормативті түрде бекітілуі тиіс. Одан бөлек, заңгерлердің бұл құжаттың кері күші жоқ екеніне де көңілі толмай отыр. Өйткені бұған дейін қаншама кәсіпкер жазықсыз жапа шексе де, оның пайдасын көре алмайды екен. Ал «Үнем» деген ұғым алдын ала сөз байласып, ақша жымқыруға себеп болуы, одан қалды сапасыз арзан материалдар пайдаланып, құрылыс нысанының қауіптілігін арттыра түсуі мүмкін деген ойда. Олардың бірқатары мұндай қосымша шараларсыз-ақ бар заңның өзімен бизнесті қорғауға болатынын айтады.
«Бұл жерден ешқандай жаңалық көріп тұрғаным жоқ. Мәселен, Салық кодексінде әкімшілендіру бөлімі бар, онда тексеру акті және хабарлама оған шағым түсірген, соның ішінде сот арқылы жағдайда ғана күшіне енетіндігі айтылған. Болмаса, ҚПК-ның 181-бабы 5-бөлімін алыңыз, онда қылмыс құрамы жоқ болған жағдайда және арнайы қажетті білім болмаған жағдайда қылмыстық қудалау органы мемлекеттік органның мамандарына жүгінуге құқы бар екені нақты жазылған. Ал бізде болса Қаржылық мониторинг агенттігі және Антикор қызметі жекеменшік мамандармен ұзақмерзімді келісімшарт жасасып алады да, оларды өз дегеніне қарай пайдаланады. Осы тұста ҚПК-ның 80-бабында ұйғарым беруші мамандар тек қана тәуелсіз тұлға бола алатыны айқын айтылған. Сондықтан да бұл жерде Президент тапсырма бергеннен соң ғана тыпырламай, қолданыстағы заңның өзінің бұған дейін-ақ дұрыс орындалғанын қадағалаудың өзі жетіп жатар еді», – дейді заңгер Нұрлан Төребеков.
Қорыта келгенде, жазалау риторикасынан бас тартқан әрине дұрыс, бірақ тәртіпті тым босатып жіберуге де болмас болар. Бұл тұста бизнесті тексерудің таразы ортасын тапқан маңызды. Ал одан да маңыздысы бизнестің адал жұмыс жасайтын кезең туғанын түсінгені.
