Еліміздің автомобиль жол құрылысы саласын жемқорлық жайлап кеткен. Мұны қатаң сынға алған Президенттің өзі соңғы он жылда жүзеге асырылған жұмыстарды қопарып тексеріп, кінәлілерді жазаға тартуды талап етті. Осы ретте «Әділдік жолы» ұйымы өткізген «Әділдікті талап ет!» акциясы бұл саладағы шынайы көріністі аша түседі.Құрылыста былық көп
15 тамыз бен 15 қыркүйек аралығында өткен «Әділдікті талап ет!» атты республикалық акцияның бірінші кезеңі жол саласындағы сыбайлас жемқорлыққа арналды. Оны «Әділдік жолы» Республикалық қоғамдық бірлестігі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттікпен бірлесіп ұйымдастырған. Ауқымды шараға еліміздегі барлық облыстың тұрғындары қатысты. Бір ай ішінде колл-орталыққа 300-ден астам қоңырау, adildik.kz сайтына сапасыз жолдардың фото-бейне жазбасы бар 2300-ге жуық онлайн өтініш түсті. Акция аясында автожол құрылысы мен жөндеу жұмыстарының сапасына қатысты түрлі кемшіліктерден бөлек, тапсырыс беруші мен орындаушы (мердігер) арасында жасалған келісімшарттарда өрескел заңбұзушылықтар анықталды.
«Мысалы, жаңадан құрылған Абай облысында мердігер компания қаржыны үнемдеу мақсатында Петропавловка (Бородолухин ауданы) ауылының маңындағы жерді қопарып тастап, жөнделіп жатқан жолдың бетіне сол жердің топырағын төсеп тастаған. Онымен қоса, ол жерді қазуға не әкімшілік, не экология полициясы рұқсат бермегені анықталды. Жол құрылысына бөлінген қаражатқа тоқталсақ: ауыл көшелерінің жол құрылысына 105 миллион теңге бөлініп, оның 60 млн теңгесі мердігер «Металлургстройсервис» компаниясына аударылған. Яғни, тапсырыс беруші мердігер жұмысын қабылдап, келісімшарт сомасының 57%-ын төлеп үлгерген. Ал шындығына келсек, жөнделіп жатқан 7 көшенің 4-еуінде жөндеу жұмыстары басталып, аяқталмаған, ал қалған 3-еуінде мердігер құрылыс жұмыстарын тіптен бастамаған. Бұл жолдардың барлығы биылғы 31 тамызда пайдалануға берілуі тиіс болатын», – дейді «Әділдік жолы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің төрағасы Дидар Смағұлов.
Науқан барысында жаға ұстататын жағдайлар да кездескен. Батыс Қазақстан облысындағы «Әділдік жолының» қоғам белсенділері жолдың қақ ортасында тұрғызылған үйге тап болған. Жергілікті билік 2020 жылы Бәйтерек ауданы Мичурино ауылындағы Подстанционная көшесін асфальттау үшін ақша бөледі. Алайда іс жүзінде ондағы жол әлі күнге дейін ойдым-ойдым, жөндеусіз күйде жатыр. Шенеуніктердің сөзінше, жолдың салынып бітпеуіне көшенің қақ ортасында пайда болған үй себеп болған екен. Сол себепті олар жобаға өзгерістер енгізілгенін айтып ақталуда. Аталған заң бұзушылықтар тіркеліп, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет пен Мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылауы басқармасына тексеріске жолданды. Келтіре берсе, мұндай мысалдар көптеп кездеседі. Қазіргі уақытта талдау жұмыстары жүргізіліп, Автожол комитетімен бірлесе талқылауға сұрақтар мен арнайы ұсыныстар дайындалуда. Жалпы осы уақытқа дейін, «Әділдік жолы» РҚБ-ның жүргізген жұмыстары бойынша мемлекеттік қызметкерлерге 25 қылмыстық іс қозғалып, жалпы сомасы 75 млн теңге айыппұл салынған. Сондай-ақ, мемлекеттік сатып алуды мониторингтеу барысында 16 млрд теңгенің заң бұзушылықтары анықталған.
Қаржы аз, әрі дұрыс бөлінбеген
Жыл сайын елімізде осы мақсатқа 600-700 млрд теңге бөлінеді. Биыл 11 мыңнан астам шақырым жолға әртүрлі жөндеу жұмыстары үшін деп 600 миллиард теңге қарастырылған. Бірақ бұл қаржы Қазақстанның жер көлемі мен жолдарының ұзындығы үшін аз. Әрі ол дұрыс бөлінбеген. Осы салада ұзақ жыл еңбек еткен, түрлі басшылық қызметтер атқарған байырғы жолшы Дамир Тұқымұлы дүниежүзі бойынша көптеген елдерде жолдарды дамытуға Жалпы ішкі өнімнің 2 пайызы бөлінетінін айтады. Қытайда тіпті 3,5 пайызына дейін жұмсайды екен. Бізде болса, ЖІӨ 90 триллион теңгені құрайды десек, жол шаруашылығына 700 млрд теңге, яғни 1 пайызынан да аз мөлшері қарастырылған. Халықаралық тәжірибені басшылыққа алып айтар болсақ, торапты жолдың түйткілін шешуге бізге жоқ дегенде 1,8 млрд теңге қажет.
«Қазақстандағы бір мәселе – біздің бюджеттің әлеуметтік салаға бағытталған модельге ие екенінде. Мемлекетке бірінші кезекте жәрдемақы, зейнетақы, төлемақы сынды бюджеттік төлемдерді төлеген маңызды. Осындай себеппен де, бір кездері республикалық бюджетке салмақты азайту үшін, жергілікті жолдар облыс әкімінің құзыретіне беріле салды. Ал олар оған жүруге жараса болды деген екінші кезектегі мәселе ретінде қарады. Ал шындығында келер болсақ, экономикаға тигізетін пайдасы жағынан жергілікті жолдардың үлесі – 67 пайыз. Ал республикалық жолдардың үлесі – 33 пайыз. Бірақ қаржыландыру керісінше болып тұр. Сондықтан жалпы пайдаланудағы жолдардың барлығы бірыңғай республикалық органның қадағалауына берілгені дұрыс. Қаржыландыру жұмысын да осы ұйым жүзеге асыруы керек. Оны агенттік ретінде де құруға болады. Болмаса басы артық ведомство құруды жөн емес деп санаса, онда осы функциялардың барлығын қазіргі Автомобиль жолдары комитетіне беруге болады. 2000 жылдарға дейін Қазақстанда осылай болған», – дейді автомобиль жолдары саласының ардагері Дамир Алимов.
«Мен «Консолид 444» және «Солидрай» концентраттарының негізінде топырақты технологиялық тұрғыдан бекіте түсетін полифилизаторларды ұсынып жүргеніме көп болды. Тіпті Президенттің өзіне де екі рет хат жаздым. Әйтсе де ол хатым діттеген жеріне жетпей, маған бұған дейін де жауап жазған минитрліктер деңгейінен қайтып жүр. Менің ұсынатыным – «ПГСЖ» бекіткіш компоненті. Оның сұйық, ұнтақ немесе қатты түрінде кездесетін суда еритін, суда ерімейтін және су сіңбейтін түрлері бар. Мәселен, топыраққа «ПГСЖ-1» мен «ПГСП-3» компоненттерін қосса, оның беріктігі арта түседі. Ал «ПГСЭ-4» түрін араластырса су сіңбейді. Әртүрлі топыраққа арналған түрлері бар. Швецариялық технологиямен ойлап шығарылған. Ресейде кең қолданысқа ие. Соны Қазақстанда енгізсе, тиімділігі мол. Жолдардың сапасы ондаған жылдарға шыдайды», – дейді «ConSolid Ag» компаниясының ресми өкілі Константин Моряков.
Расында да, жолға да жаңа технологиялар керек. Ендеше, сапалы дүние ұсынатын бастамаларды қалт жібермегеніміз абзал. Мемлекет басшысының тапсырмасымен автожол саласына реформалар жүргізілуде. «ҚазАвтоЖол» және «Казахавтодор» мекемелері біріктірілді. Сондай-ақ Президент бұл саланы кешенді түрде қайта жаңғырта түсу үшін FIDIC халықаралық қағидаттарын енгізуді ұсынды. Жүзден астам ел пайдаланып отырған бұл құжат жол саласын тиімді басқаруға, бюджет қаражатын ұтымды пайдаланып, барлық деңгейдегі жемқорлық қаупін азайтуға мүмкіндік бермек. Осында кешенді шешімдердің арқасында ғана жолдың «жыры» жүргізушілер мен жолаушылардың көңілді ән-күйіне жалғаспақ. Оның түпкі межесі – экономиканың өркендеуі.
© коллаж: Қуаныш Сапарбай[/caption]
Оның айтуынша, бізге жол шаруашылығына бөлек бюджет қарастыру қажет. Мәселен, бұрын «Жол қоры» деген дүние болған. Біз одан жағдай қиын кезде бас тарттық. Ресей де басында мұндай қорды жауып тастаған болатын. Кейін дұрыс емес екенін түсінді де, 2009 жылы қайта құрды. Ал бізде қанша рет хат жазсақ та, тіпті Президентке дейін өтініш жіберсек те, бұған назар аудармай отыр екен. «Жол қорын» құрып, оны бюджеттен бөлек алып шығып, қаржыландыру көздерін Қаржы министрлігімен, кәсіпкерлермен кеңесіп көруге болады. Бірақ, өкінішке қарай, осынау маңызды шешім қабылданбай келеді. Бұл қорға қаржы көздерін тартудың жолдары көп. Мәселен, кезінде арнайы салықтар, бензин акцизінен үлес, жүргізушілер жарнасы дегендер болған. Ол үшін халық шаруашылығы саласын жоспарлауды бір ізге түсіру қажет.
Константиннің «консолиді»
Сапаға қатысты елімізде үлкен ілгерілеушіліктер бар. Озық технологиялар енгізілген, құрылыс нормативтері жетілдірілген, түрлі инженерлік мамандық пайда болып, Жол сапасын бақылау орталығы ашылған. Соңғы салынған республикалық жолдардың жағдайы мақтауға тұрарлық. Осы ретте жергілікті жолдардың сапасы, республикалық тасжолмен салыстырғанда өте нашар екенін атай кету керек. Өйткені оны жөндейтін компанияларда кәсіби саласы сай емес мамандардың қарасы көп. Жолға түсетін осьтік салмақ бойынша да тиісті органдар күрес жүргізіп жатқанымен, қадағалау жеткілікті болмай тұр. Жолдарымыз 8-13 тоннаға арналған. Ал оған Еуропадан, Қытайдан келетін одан да ауыр жүк көліктерінің шығып кететін кездері аз емес. Жолдың тозуының бір себебі осында жатыр. Осы ретте жол саласы маманы Константин Моряк жол сапасын арттыратын жаңашылдығын ұсынып жүргеніне бірнеше жылдың жүзі болғанын айтады.