Жұлдыз Сүлейменова: Бұл заңға қарсылық қатты болды...

Ол күшіне енген күнде қоғамдық бақылау қозғаушы күшке айналатынына сенім мол. Осы ретте «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі, жұмыс тобының мүшесі, Мәжіліс депутаты Жұлдыз Сүлей­меновамен сұх­бат­тас­қан едік. 

– Жұлдыз Досбергенқызы, бұл заң жобасының Мәжілісте жатып қалғанына көп болды. Шамасы депутаттарға әуелгі Үкімет берген нұсқа ұнамаған болу керек. Ендеше бұл құжат қаншалықты пәрменді болады деп санайсыз?

– Иә, «Қоғамдық бақылау туралы» бұл заң жобасы Мәжіліске 2021 жылдың қараша айында түскен болатын. Бірақ, Үкімет пен министрліктер дайындайтын заңның сапасы мен риторикасын өзіңіз білесіз ғой. Сондықтан да сол кездегі құжат пен өткен сәрсенбі күні Мәжіліс­тің жалпы отырысында екінші оқылым­да мақұлданған заң жобасының айыр­машылығы жер мен көктей деуге бо­лады. Ең басында мемлекеттік ор­гандарда «бізде Қоғамдық кеңестер бар емес пе, қоғамдық бақылау функциясы қаншалықты қажет» деген ұстанымда болды. Бірақ біз өз дегенімізден қайт­падық. Қоғамдық кеңестер – әр мекеменің жанынан құрылған кон­сульта­тивті органдар ғана. Ол жердің өзінің құрамы, өзінің бекітілген жос­пары бар. Олар сол жоспар аясындағы мәселелерді көтерумен ғана шектеледі. Азаматтар онда тек ұсыныстар жолдай алады немесе заң жобаларын жария талқылауға қатыса алады. Ал Қоғамдық бақылау дегеніміз ауқымы одан да кеңірек және мүлдем басқа функция­ларды атқаратын тетік. Ол негізгі 3 фор­маны қамтиды, олар – Қоғамдық талқылау, Қоғамдық мониторинг және Қо­ғамдық сараптама. Осыларды пай­далана отырып, еліміздің 18 жасқа толған, соттылығы жоқ және тағы да басқа талаптарға жауап беретін аза­маттары немесе халықаралық ұйым­дардан қаржыландырылмайтын кез келген үкіметтік емес ұйым ел аума­ғындағы мемлекеттік орталық орган­дары, квазимемлекеттік сектор субъек­тілерін, әскери нысандар мен дербес білім беру ұйымдарын қоғамдық ба­қылау мақсатында тексере алады. Ең негізгі ерекшелік – осы.

Біздің тарапымыздан енгізілген нормаларға келсек, «Самырұқ-Қазына» әл-ауқат қорына қоғамдық бақылау енгіздік. Бұл қордың жұмыс істейтін өз алдына жеке заңы бар. Онда қоғамдық бақылау қоғамдық кеңес арқылы жүзеге асырылады деген бап бар. Біз онымен келіспейтінімізді айтып, қарсылық білдірдік. Есіңізде болса, осыдан дәл 1 жыл бұрын конституциялық рефор­ма­лар қабылданған референдум өткен болатын. Сол кезде қабылданған ең негізгі бап – «жер және жердің қойнауы, оның байлығы халыққа тиесілі» деген өзгерістің енгізілгені. Сәйкесінше, «Самырұқ-Қазына» бірнеше топтар мен компаниялардан тұрады. Соның біразы біздің жер қойнауымызды пайдаланатын ұйымдар. Біз «Самрұқ-Қазынаның» инвеститциялық пакетіне тиіспейміз, бірақ республикалық бюджеттен қар­жы­ландырылатын жобаларын тексеруі­міз керек әлде жер қойнауын пайда­ланушылар табысының 1 пайызын ғылыми-конструкциялық ұйымдарға бөлінуіне қатысты тұстар бар. Сонымен қатар ол жерде қайырымдылыққа жұмсалатын қаражат, қолайлы мектеп жобасы, инклюзивті қоғам мәселелері бар. Қордың өзінің «Самырұқ-Қазына Траст» деп аталатын жобасы бар. Мә­селен соған қоғамдық бақылау енгізуді осы заңмен бекіттік. Оған біздің 7-8 ай бойы жүргізген депутаттық жұмысымыз, еңбегіміз әсер етті. Бұл бірінші мәселе.

Екінші үлкен мәселе, бұл – Назар­баев университеті мен Назарбаев зият­керлік мектептері. Олардың да статусы заңмен бекітілген. 2011 жылы Назарбаев зияткерлік мектептері мен Назарбев университеті және Назарбаев қорының ерекше құқықтық режимі мен статусын белгілейтін заң бекітілді. Аталған заң аясында осы ұйымдардың құрылтай­шысы Үкімет боп танылды. Бірақ Үкімет осы Назарбаев университеті­нің, Назарбаев зияткерлік мектептерінің мүлкіне ешқандай иелік ете алмайды. Олардың мүлкі бойынша есеп сұрай алмайды және ол ұйымдар да Үкіметке ешқандай есеп бермейді. Бұл заңмен бекітілген бап. Бірақ былтыр депутат­тарға Назарбаев зияткерлік мектеп­терінде қазақ, орыс тіліндегі топтардың дұрыс бөлінбеуіне байланысты, таңғы ас, түстен кейінгі асты дәйексіз алып тастауына байланысты, бір қаланың мектебінен екінші қаланың мектебіне ауысқан кездегі бюрократиялық жол­дардың қиындығы туралы және олар­дың жабық мекеме ретінде өздерін еліміздің заңына бағынбайтын анклав сипатында көрсетіп жатқаны туралы шағымдар келіп түсті. Біз осыны негізге ала отырып оған қоғамдық бақылау енгізетін боп шештік және оны осы заңға бекіттік. 

Үшінші мәселе, бұл – әскери ұйым­дар. Жер, ел біздікі, біз оны қорғауымыз қажет. Сәйкесінше, оны қорғайтын кімдер? Әскери борышын өтеп жүрген жастарымыз. Олар барып жалпы әскери дағдыларын дамытып, құзреттілік дағ­дыларын жетілдіруге арналған меха­низм – әскери бөлімшелер. Бірақ соңғы 2-3 жылда әскери тәртіпсіздікке бай­ланысты балалардың өміріне қауіп төнген жайттар жиіледі. Соның ішінде ата-аналар тарапынан әскери борышын өтейтін ұйымдарға балаларын жіберуге қатысты сенімсіздіктер пайда болды. Соған қатысты біз оларды заң норма­сына енгіздік. Енді кез келген ата-ана баласы әскери борышын өтеп жатқан бөлімшелерге барып қоғамдық бақылау өткізе алады. Бұл нені көрсетеді? Бұл әскери борышын өтейтін ұйымдар мен халық арасындағы байланыстың жан­дана түсуіне алып келеді. Оларға деген сенімді оятады деген ойдамыз. Әскери борышын өтеу ұйымдарында тәртіпке қатысты, адам өмірі мен денсаулығына қауіп тудырмауға байланысты, дұрыс әскери механизмдер мен жаттығулар өткізуге байланысты тәртіп орнайды деген ойдамыз. Десе де бұл механизм­дерді енгізу үлкен қиындықпен жүзеге асты. Жаңағы айтып отырған үш ұйым да бірден келісе қойған жоқ. Үкімет те осы қойылған нормаларға оң қорытын­дысын бірден бере қоймады. Өйткені бұл заң жобасы үкіметтен енгізілген формальды негіздерден де ауқымдырақ мәселені қамтып отыр ғой. Сондықтан да біз табандылық танытып, қайтпай, міндетті түрде осыны енгізуіміз қажет деп тұрып алдық. «Егер біз бұны енгіз­бейтін болсақ, онда қоғамдық бақылау­дың ешқандай да мәні болмайды» деген уәж айттық. Жалпы бұл заң Мәжілістің депутаттық корпусының табандылығы­ның аясында қабылданып отыр. Бір сөзбен айтқанда, бұл заңға қарсылық қатты болды. Осы ретте бұл жұмыстарды жүзеге асыруға атсалысқан депутаттар Жаңбыршин Еділ Терекбайұлына, Мұсабаев Самат Базарбайұлына және жұмыс тобының өзге де мүшелеріне ризашылығымды білдіремін.

– Ендеше заңның өзі туралы айтып беріңізші. Ерекшеліктері қандай? 

– «Қоғамдық бақылау туралы» заңы­ның негізгі мақсаты – қоғамдық бақы­лауды жүзеге асыру арқылы Конс­титуцияда көрсетілгендей, азаматтар­дың мемлекет ісін басқаруға тікелей қатысуына жағдай жасау. Ол үшін бұл заңда барлық тәртібі мен тәсілі қарас­тырылған. Мысалы тексеруші азаматтар мен үкіметтік емес ұйымдар – субъект деп аталады. Ал тексерілетін ұйымдар – объекттер. Әзірге объектілер саны – 5-еу. Олар – жергілікті мемлекеттік және орталық органдар, мемлекеттік органдар болып табылмайтын мемле­кеттік мекемелер, квазимемлекеттік сектор субъектілері, дербес білім беру ұйымдары және қызметі қоғамдық мүдделермен байланысты орталық және (немесе) жергілікті атқарушы органдардың функцияларын орын­даушылар. Ал субъектері боп 18 жасқа толмаған, өтелмеген соттылығы бар, наркологиялық немесе психикалық есепте тұрған, бұрын сыбайлас жем­қорлық құқықбұзушылықтар, экстре­мистік және террористік қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық жауапты­лық­қа тартылған адамдар танылмайды. Қалған азаматтарға рұқсат. Бұдан басқа, шетелдік қатысуы бар, сондай-ақ қол­даныстағы заңнамаға сәйкес қызметі тоқтатылған немесе тыйым салынған коммерциялық емес ұйымдар тексеруге қатысудан шектеледі. Қоғамдық ба­қылауды жеке бір адам да, қоғамдық бақылау топтары да жүзеге асыра алады.

Жаңа айтып кеткенімдей, тексеру шаралары 3 форма түрінде жүзеге асады. Олар – Қоғамдық талқылау, мониторинг, сараптама. Бұл кезеңдерді бірінен соң бірін кезекпен өткізу шарт емес. Мәселен, бір тексеру мониторинг­пен аяқталуы мүмкін. Тексеріс объектісі азаматтардың берген ұсыныстарын түзесе, қоғамдық бақылау аяқталады. Ал егер, олар қарсы уәж айтып, орын­дамайтын болса, онда талқылау, сарап­тама жасау кезеңдеріне жол беріледі. Осы тексерістер қорытындысында тиісті органдарға немесе сотқа жол­дануы мүмкін. Заңда ескертулердің қаралу мерзімі де қарастырылған. Мәселен, ҚБ объекттері бір-екі рет хат келгенінде, ұмытырып жіберуге тыры­сып, жауап бермеуі мүмкін. Бірақ олай істей алмайды. Жазбаша уәжді жауап 10 күн ішінде берілуі керек. Бірақ егер жауап бермей немесе берілген жауапқа қарамастан қоғамдық бақылауды ен-г­ізуге құлықсыз болатын болса онда біз әкімшілік сотқа жүгінуге құқық беріп отырмыз. Сол кезде әкімшілік сот мә­селені шешетін болады. Бұл кез келген мемлекеттік орган үшін де, квазимем­лекеттік сектор субъектісі үшін де мемлекеттен үлкен қоңырау. Өйткені әкімшілік соттан бір емес, бірнеше рет хабарлама келе беретін болса, онда олардың қызметінде бір кілтипан бар деген сөз. Сондықтан біз бұл тетікті енгіздік. Мысалы, сіз Назарбаев зият­керлік мектебіне барғыңыз келеді. Оның гранттарды бөлу процесіне немесе емтихан тапсыру үдерісіне қа­тысқыңыз келеді. Бірінші, сіз қоғамдық талқылау өткізесіз. Талқылауға байла­нысты хат жазасыз, сол хатта сізге НЗМ уәжді жауабын береді, сонда да сіз оларды талқылауға шақырасыз. Бірақ талқылауға шақыратын азаматтарыңыз­ды мерзімді бұқаралық ақпарат құрал­дарында 3 күн бұрын хабардар етуіңіз керек. Ал егер сол Назарбаев зияткерлік мектебіне немесе басқа да заңда көр­сетілген нысандарға қоғамдық бақылау өткізгіңіз келсе, ондай объектілерге 5 күн бұрын хат жіберуіңіз қажет. Олар сізге келіп, талқылауыңызға қатысуы қажет. Егер қатыспаған жағдайда сіз әкімшілік сотқа жүгіне аласыз. Әрі ол қатыспаған жағдайда сіз қоғамдық талқылауыңызды өткізе бересіз. Бұл – бірінші кезең. Менің ойымша, қо­ғамдық талқылау қызық болады. Өйткені мәселені жария түрде басшы­лығын шақырып, сұрақ қойып талқылау сынды қоғамдық мәдениет бізде бұған дейін болмаған. Қазір мемлекеттік органдар болсын, жергілікті атқарушы органдар болсын халық алдына шығып есеп беріп қайтады. Ал шын мәнінде үлкен, белгілі тақырыптарға қоғамдық талқылау өткізуге оларда әлі де қор­қыныш болуы мүмкін.

Екінші кезең – қоғамдық сараптама. Уәкілетті органдардың актілері, кез келген бұйрығы, шығарған шешімдері, құжаттары қоғамдық сараптаманың негізгі нысаны боп танылады. Қоғамдық бақылау субъектілері қоғамдық са­раптама жүргізу үшін сарапшыларды нақты тағайындауы керек және са­раптама ұйымдарын тартуға қақылы. Кез келген азамат сарапшы бола ал­майды. Оның тиісті сала бойынша жоғарғы білім, жұмыс өтілі, сараптама нысаны бойынша ғылыми немесе практикалық білімі болуы керек. Тіпті жеке тұлға да сарапшы бола алады. Қоғамдық сараптама ұйғарымы қо­рытынды құжат ретінде рәсімделіп, қоғамдық бақылау объектілеріне қарау үшін жіберіледі. Қорытынды құжаттың формасы, тілі, құрылымы және бас­қалары заңда қарастырылған.

Келесі кезең – қоғамдық мони­торинг. Бұл шектеусіз адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын ҚБ объектілері қызметінің барысын бақылау. Қоғамдық мони­торинг объектінің аумағына немесе үй жайларына, офистеріне бару арқылы жүзеге асырылады. Бұл жердегі қаты­настар да осы заң бойынша рәсімделеді. Яки, объектіден рұқсат сұрау, оларды субъекттер санымен, құрамымен та­ныстыру, тексеру мақсаты сынды тұстар бар. Тіпті объектінің егер 6 ай бұрын осындай қоғамдық мониторинг келген болса, онда олардың қабылдамауға, қоғамдық мониторинг жүргізуге рұқсат бермеуге хақысы бар. 

Одан бөлек, қоғамдық бақылау кезінде видео-фотоға түсірудің өз шарт­тары, қауіпсіздік шараларын талап етудің өз шарттары қарастырылған. ҚБ-ны жүзеге асыру кезіндегі мүдделер қақтығысы, ҚБ тобының нәтижелері бойынша қорытынды құжат, сондай-ақ дәлелді жауап сынды ұғымдар берілген. Мәселен, Қоғамдық субъектілер қо­ғамдық объектілерге барып қоғамдық бақылау жүргізуді өз қаражат есебінен жүзеге асыралды. Бұл мұнда мүдделер қақтығысы болмас үшін жасалып отыр. Егер мемлекеттік мекеме өзі қаржы бөліп, маған қоғамдық бақылау жүргіз десе онда бұл жерде лобби жатыр. Ал егер, кез келген азаматтық қоғам өкілі немесе қоғамдық бақылау талаптарына сәйкес азамат келіп мен қоғамдық бақылау өткізмені деп өзі қаражат бөлсе, онда мүдде қақтығысы болмайды. Ол сарапшыға төлейтін қаражат, тал­дауға кететін қаражат және қорытында тұжырым дайындаған, рәсімдеген кездегі жалпы жұмсалатын қаражат. Мемлекеттен бұған қаражат бөлу қарастырылмаған.

– Заңның басқа тағы қандай ерекшеліктері бар?

– Қоғамдық бақылау туралы» негізгі Заң 4-тараудан, 16-баптан тұрады. Қолданылу аясы бойынша еліміздің өзге заңдарымен реттелмеген бөлігінде Қоғамдық бақылауды жүзеге асырумен байланысты қатынастарды реттейді. Мәселен, бұл Заңның күші «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы», «Республикалық референдум туралы», «Сот жүйесі және судьялардың мәр­тебесі туралы», «Прокуратура туралы», «Конституциялық Сот туралы», «Қа­зақ­стан Республикасындағы Адам құ­қықтары жөніндегі уәкіл туралы» сияқ­ты Конституциялық заңдарға қол­данылмайды. Одан бөлек «ҚР арнаулы мемлекеттік органдары туралы», «ҚР Қорғаныс және Қарулы Күштері ту­ралы», «Дербес деректер және оларды қорғау туралы», сондай-ақ, тағы да қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық-атқару, азаматтық іс жүргізу, әкімшілік рәсімдік-іс жүргізу заңнамасы, әкім­шілік құқықбұзушылық туралы, сырт­қы барлау, қарсы барлау қызметі, жедел-іздестіру қызметі, мемлекеттік құпиялар туралы заңнамасына, Қазақстан Рес­публикасының Құқық қорғау қызметі және күзетілетін адамдар мен объекті­лердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мә­селелері жөніндегі заңдарына жүр­мейді. Өйткені, мұнда құпиялылық және режимдік, сондай-ақ лоббилік мә­селелер бар. Ал ұлттық әл-ауқат қорын­­дағы және ұлттық компания­лар­дағы Қоғамдық бақылау мемле­кеттік-әлеуметтік және ғылыми-инновация­лық жобаларға, бюджет қаражаты есебінен іске асырылатын ұлттық жо­баларға, сондай-ақ әл-ауқат қоры қайырымдылық көмек көрсеткен кезде жүзеге асырылады.

Қоғамдық бақылаудың мақсаты мен міндеттері осы заңда айқындалған. Оның негізгі мақсаты азаматтардың мемлекет істерін басқаруға қатысуын қамтамасыз ету деп жаңа айттық қой. Ал міндеттері – Қазақстан азаматтарын ҚБ процесіне тарту, жалпыұлттық ба­сымдықтар шеңберінде орындалатын жобалардың сапалы іске асырылуын қамтамасыз ету, ҚБ объектілері шешім қабылдаған кезде қоғамдық пікірді есепке алуын қамтамасыз ету және олардың қызметінің ашықтығы мен айқындығын қамтамасыз ету және тағы басқалар.

Заңның тағы бір ерекшелігі – ол негізгі заң және ілеспе заң болып екі бөліктен тұрады. Қоғамдық бақылау мәселелері жөніндегі ілеспе заң жобасы, ол қоғамдық бақылау жүргізу тәртібін реттейтін жекелеген заңнамалық ак­тілердің нормаларын негізгі заң жо­басы­ның ережелеріне сәйкес келтіруге бағытталған. Осы ілеспе заң бойынша 3 Кодекске – Су Кодексі, Әкімшілік рә­сімдік-процестік кодекс, Экология­лық Кодекс және 10 Заңға – «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемле­кеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы», «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану тура­лы», «Құқық қорғау қызметі туралы», «Назарбаев университеті», «Назарбаев Зияткерлік мектептері» және «Назар­баев Қоры» мәртебесі туралы», «Арнау­лы мемлекеттік органдар туралы», «Әскери қызмет және әскери қызметші­лердің мәртебесі туралы», «Табиғи монополиялар туралы», «Қоғамдық кеңестер туралы», «Ұлттық әл-ауқат қоры туралы», «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» өзгеріс енгізілді.

– Заң жобасының петицияны да қамтитын тұсы бар. Сол туралы айтып өтсеңіз.

– Иә, дұрыс айтасыз! Заң жобасында петициялар институтын регламенттеу жөніндегі түзетулер де бар. Ол Әкім­шілік рәсімдік-процестік кодексте қарастырылған. Петициялар институты бойынша түзетулер Жалпыұлттық жоспарды іске асыру үшін әзірленді. Заңнамада петиция ұғымы пысықтал­ған. Яғни, петиция дегеніміз – мемле­кеттік органға, жергілікті өкілді және атқарушы органға электрондық ны­санда жіберілген және ӘРПК-нің 12-1-тарауында белгіленген тәртіппен қаралатын ұжымдық хабарлама, үн қосу немесе ұсыныс. Петицияны Қазақстан Республикасының азаматтары арнайы интернет-портал арқылы бере алады. Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексте петицияларды беру және қарау тәртібі бекітіледі, ол әдеттегі өтініштер бойын­ша белгіленген рәсімдерден айтар­лықтай ерекшеленетін болады. Мем­лекет пен азаматтық қоғамның өзара іс-қимылы саласындағы уәкілетті орган петиция жария болғанға және оған қосылу қолжетімді болғанға дейін шарттарға сәйкестігін анықтау бо­йынша жұмыстар жүргізеді. Ал сәй­кес келмеген жағдайда петицияларды қабылдамауға құқылы. Республиканың басқару нысанын, әкімшілік-аумақтық құрылымы мен шекараларын өзгерту, Сот төрелігі, рақымшылық, Ұлттық қауіпсіздік және т.б. сияқты мәселелер бойынша петициялар беруге тыйым салынады.

Тағы бір назар аударта кететін жайт, Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексте петицияны қабылдаудың шекті мәндері бекітілген. Мәселен, аудандық деңгейде (әкімдіктер) халқы 50 мыңнан асатын болса – 2,5 мың дауыс, қалғандары үшін – халық санының кемінде 5%-ы, аудандық деңгейде (мәслихаттар) халқы 50 мыңнан асатын болса 5 мың дауыс, қалғандары үшін – халық санының кемінде 10%-ы, облыстық деңгейде (әкімдіктер) – тиісті әкімшілік-ау­мақтық бірліктің тұрғындарынан 1% дауыс, облыстық деңгейде (мәс­лихат­тар) – тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік халқының кемінде 2%-ы. Ал республикалық деңгей (Үкімет) үшін – кемінде 50 мың дауыс. Шекті мәнге жетпеген петиция құзыреті бойынша тиісті мемлекеттік органға, жергілікті өкілді және атқарушы органға жіберіледі және ӘРПК-мен белгілеген тәртіппен жеке хабарлама, үн қосу немесе ұсыныс ретінде қаралады. Петиция бойынша шешімді тек мемлекеттік органның бірінші басшысы ғана қабылдайды.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан 

Нұрлан ҚОСАЙ