Осы орайда бабадан жеткен құнды жәдігердің бағасын арттырып, дәріптеп жүрген Қазақстан cуретшілер одағының мүшесі, мүсінші, суретші Қазым Аманқосовпен сұхбаттасудың сәті түскен еді.
– Қазым Бейсенұлы, әңгімеміздің әлқиссасын өнерге келген ортаңыз, өмір жолыңыздан бастасақ...
– Мен 1965 жылы Байзақ ауданы Шахан ауылында дүниеге келдім. Балалық шақта менің ұнатып ойнайтын ойыным өзеннің жағасында отырып балшықтан түрлі бейнелерді салу болатын. Сонымен қатар мектеп қабырғасында қағазға түрлі түсті таудың, тастың суреттерін салатынмын. Бір сөзбен айтсам, бала арманым қолөнер шебері атану еді. Сол кездегі Жамбыл педагогикалық институтының көркем-графикалық факультетіне оқуға түсіп 1990 жылы тәмамдап шықтым.
Қазақ «Тегінде бар тек жатпас» дейді. Бұл мәтел біздің әулетке тікелей қатысы бар деп білемін. Атамыз – темірден түйін түйген кісі. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде елдегі ұсталардың бәрін майданға жібермей, алып қалған. Бейсен атам да сол тізімге еніп, елде қалыпты. Тиісінше, ұсталар тылда еңбек етіп, оқ-дәрі таситын ат арбалар жасаған. Соны вагонға тиеп, соғысқа жіберіп отырған екен. Ал әжеміз тұскиіз, тақия, сырмақ сынды дүниелерді шебер тігетін еді. Бір атадан тараған бауырларым Серік Бисенов пен Асан Бисенов екеуі – бүгінде алыс-жақын ағайынға аты мәлім колөнер шеберлері. Ал өзімнің қызым Дариға мектепте суреттен сабақ береді. Ұлым ағаш шеберлігін бітірген. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан өнер деген осы болар. Дейтұрғанмен, кез келген жұмыспен үнемі айналысып тұрмасаңыз, қарайып қаласыз. Сол сияқты бұл колөнер тегіңізде болғанымен, үнемі айналыспасаңыз, алыстап кетесіз. Кезінде Алматыға қоныс аударып, бір жылдай қара жұмыс істедім. Табысым жаман болған жоқ. Алайда менің санамнан сурет салу, мүсін жасау деген дүние кетпей қойды. Бір күнде Алматыны тастап, Жамбылға көшіп келдім. Демек, қанымда қайнаған өнер қайтадан өзіне алып келген болды ғой...
– Қолөнер туындыларыңыз қандай көрмелерге қойылды?
– Әлбетте, әрбір шебер үшін жасаған туындың шекара асып, елдің құрметіне бөленсе, жетістік сол деп ойлаймын. 2015 жылы Араб Әмірліктерінде өткен мұсылман мемлекеттері арасындағы фестивальде, 2016 жылы Қырғыз Республикасында өткен ІІ Халықаралық «Көшпенділер ойындарында» және Түрік еліндегі «Түркі әлемінің заманауи өнер мұражайын құру» халықаралық жобасында туындыларым көпшілікке ұсынылды. Көптеген бұйымым Франция, АҚШ, Германия, БАӘ, Испания елдерінің жеке коллекцияларында сақталып тұр. Сонымен қатар ел ішінде әрбір маңызды мерекелерге байланысты көрмелер мен жәрмеңкелерде жұмыстарымыз қойылып жатады. Биылғы ақпан айында Әулиеата жеріне арнайы жұмыс сапарымен келген Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Көне Тараз» тарихи-мәдени орталығындағы көрмеге қойылған қамшымды өз қолымнан сатып алғаны мен үшін зор қуаныш әрі ұмытылмас тарихи сәт.
– Жуырда ЮНЕСКО-ның Бас директоры Одрэ Азуле Мемлекет басшысына «Ортеке» музыкалық-қуыршақ өнері ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұралар тізіміне енгенін растайтын сертификатты табыстады. Бұл, ең бірінші, сіз сияқты қолөнершілердің еңбегінің жемісі. Жалпы сізге, «Ортекені» ортамызға оралтуға не түрткі болды?
– Ең әуелі жастарға түсінікті болу үшін «Ортеке» сөзіне тоқтала кетейін. Биік құзар шыңдарда жүретін «Ортеке» атты таудың еркін тағысы бар. Қазақ халқы ортекені «таутеке» деп те атайды. Мүйіздері семсер тәрізді сәнді де, өткір, тұяқтары құз-қиядан таймайтындықтан, тау басында еркін жайылып жүреді. Осындай ерекшелігіне қарай «Ортеке» қазақ мәдени тұрмысындағы саз аспаптарында ойнатылатын, қуыршақ өнерінің бір үлгісіне айналды. «Қуыршақ ортеке» –‒ көбіне ағаштан жасалатын ойыншық бұйым.
Ал енді сұрағыңа оралсақ. Әуелде қазақтың ұмытылып бара жатқан қолөнерін дамыту керек деген ойдың жетегінде жүрдім. «Ортекені» аспап ретінде көрсету ұмытыла бастағанын түсіндім. Оны көру тіпті арманға айнала бастаған. Ақыры, ізденістің ізіне түстім. Бұл жұмысты 1990 жылы қолға алып, алты жылдық маңдай терім төгілді. Менде үш нұсқа болды. Алғашқы нұсқадағы ортекенің биі дұрыс шықпады. Екіншісін жетілдірдім. Алайда тағы да көңіліме қонбады. Тағы да ізденуге тура келді. Содан үшінші нұсқаға кірістім. Соңғысы ғана ойымдағыдай шықты. «Ортекенің» табиғи қозғалыстарын көргенде өзім де қатты қуандым.
Негізі, «Ортекені» жасап шығуыма газеттердің бірінен оқыған мақала түрткі болды. Сол мақалада Отырарда жүргізілген қазба жұмыстары кезінде ағаш бұйым табылғаны айтылған. Зерттеген мамандар оның «Ортеке» екенін анықтапты. Қолға түскен құндылықтың мыңжылдықтармен сабақтасып жатқаны да мақалада жазылған. Осы шағын ғана жаңалық мені ойландырды. «Ортекені» қазақтың ғана аспабы дегенге келіскім келмейді. Меніңше, ол түркі мәдениетінің айнымас бөлігі әрі белгісі.
– Жалпы, «Ортеке» қуыршағы қалай жасалады?
– Алдымен, жұмыр ағаштан кесіп алып, сыртына нобайлап ортеке формасын сызып алады. Сосын ортасынан қақ жарып, ішкі бүйірін кеулеп жұқалайды. Іші кеуленіп болған ағашты қайтадан ажырамастай етіп біріктіріп желімдейді. Содан кейін көз, мүйіз, сақал орнатып, жасаған басты мойынға бекітеді. Жалпы бейнесі жасалып болғасын, айналасын тегістеп қырнап, кәдімгі ортекенің толық бейнесіне келтіреді. Төрт сирағы қозғалыс жасап тұратын етіп шеге немесе бір жағының қалпақ басы бар кішкене ағаш түймешектің оғынан сирақтың басын өткізіп, түймешік оғын жауырын мен жамбастың сыртына шаптайды. Шеге болса түспестей, қозғалыс жасайтындай етіп аралық қалдырып шегелейді. Ортеке әбден жасалып болған соң көз тартардай етіп әдемілеп бояп, қыр арқаны теңшеп отырып дәл ортасынан шеге болмаса қалпақ бас ағаш түймешік орнатып, түймешікке жіп тағады. Осымен ортекенің жалпы барысы жасалып бітеді. Содан кейін ортеке кедергісіз қозғалыс жасайтындай майдаланған тұғыр жасалады. Ортекенің қыр арқасына байланған жіптің бір ұшы күйшінің саусағына ілінеді. Осы арқылы күйшінің күй шерту барысында қозғалған саусақтары арқылы тұғырдағы ортеке құдды жаны бар текеше қимыл, қозғалыс жасайды. Көрер көзді еріксіз тәнті етеді.
– Көптеген көрме мен байқауға қатысып жүрсіз. «Ортекеге» деген өзге ел азаматтарының көзқарасы қандай?
– Бір көрмеде Үндістан азаматы «Ортекені» сатып алғысы келіп, қомақты қаражат ұсынды. Алайда мен оны сатқан жоқпын. Себебі «Ортекені» кісі баласына ақшаға айырбастағым келмейді. Бар мақсатым – ұлттық өнерді дамыту. Бірақ, бір өкініштісі, өңірдегі үлкен іс-шаралар өтетін кезде ғана аймақтағы атқамінерлер мені жанталасып іздейді. Басқа күні керегім жоқ. Маған жергілікті билік тарапынан қолдау көрсетіліп, шағын болса да цех ашсам, «Ортекені» ұлттық брендке айналдыру жолында тер төгер едім. Алайда қазір «Ортекеге» деген биліктің көзқарасы көңіл көншітпей тұр. Егер Үкімет басындағылар ұлттық өнерге жанашырлық танытса, бұл өскелең ұрпақты домбыра өнеріне қызықтыруға таптырмайтын құралға айналар еді. Тіпті, өнер мектептерінің бағдарламасына енгізсе, талай шәкіртті тәрбиелеп те шығарар едік. Алайда оған қолдау керек.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Саятхан САТЫЛҒАН