Жаңа тәсілдер қалалар мен шалғай аудандардағы өмір сүру сапасын арттырып, сондай-ақ өңірлік экономиканың дамуын ынталандырады. Иә, өңірлер өркендесе, тұтас ел де көркейе түсері сөзсіз. Осы ретте аталған мәселе бойынша Экономикалық реформа және өңірлік даму комитетінің мүшесі, Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Ұлықбек Тұмашиновтен сұхбат алған едік.
– Ұлықбек Шабданұлы, бүгінде өңірлерді дамыту дегенде ең алдымен аймақтардағы жұмыссыздық, тұрғын үй жеткіліксіздігі, жол сапасы, интернет, ауыл шаруашылығының жай-күйі еске түседі. Аталған мәселелерді шешудің қандай жолдарын ұсынар едіңіз?
– Әр өңірдің өзіне тән ерекшеліктері мен айырмашылықтары болады. Кейбір өңірлер мал шаруашылығына, кейбір өңірлер егін шаруашылығына ыңғайлы болып келеді. Тарбағатай, Зайсан, Марқакөл, Күршім аудандарында мал бағуға ыңғайлы болса, ал Қатон-Қарағай, Алтай сынды қарлы аймақтарда біріншіден, мал жаятын жерлер де жоқ, екіншіден, қары қалың, қысы ұзақ. Сол өңірлердің ерекшеліктеріне сай дамыту бағыттарын айқындап алған жөн. Енді мен өзіме таныс Шығыс өңіріне тән мәселелер туралы айтсам болады. Әрине, әлі де шешімін таппаған, жүйелі жұмысты талап ететін мәселелер барлық өңірде бар. Соның ішінде өзге өңірлер секілді Шығыс Қазақстанда да жол проблемасы әлі күнге өзекті болып отыр. Мысалы, «Қалбатау – Майқапшағай» автомобиль жолдары. «Қалбатау – Майқапшағай» бағыты бойынша 415 шақырымдық жол бүгінгі күнде Абай облысы бойынша 197 шақырым, Шығыс Қазақстан облысында 218 шақырымды құрайды. Жолдың салынып жатқанына 7 жыл болса да, әлі күнге дұрыс жұмыс істелініп жатқан жоқ. Жобалардың қымбаттауы бар, кейбір жерлерін қайтадан қарады, жоспарларын жасады. Бірақ менің әлі көңілім толып отырған жоқ. Себебі Абай облысының Көкпекті, Ақсуат аудандары, Шығыс Қазақстанның Тарбағатай, Зайсан, Марқакөл аудандары не ауруханаға, не тауар тасымалына қатынаса алмай отыр. Бүгінде «Майқапшағай» кедені жұмыс істеп тұр, транзиттік жүк тасымалдаушылар апталап осы жолдың бойында қиындық көруде. Екінші, «Өскемен – Алтай – Рахман қайнарлары» автожолы. Өскеменнен Рахман Қайнарына дейін 450 шақырым. Бұл – шығыстағы ең күрделі әрі қиын жол. Сондықтан үнемі күтіп-баптауды қажет етеді. Бастапқыда жұмыс қарқынды жүрген. Кейіннен сиырқұйымшақтанып кетті. Ондағы асуларда жол жөнді жасалынбаған. Әсіресе, әйгілі Осинов асуынан қыста көліктер өте алмайды, ауыр жүктер тасымалдау қиынға түседі. Бірақ ол жолдың да шешімі табылып келеді. Құжаттарын қайта қарап, қаржы қарастырылып, келесі жылдан бастап қарқын алады деп күтіліп отыр. Аталған жол құрылыстары шекаралық аудандардың инфрақұрылымы. Міне, осы жолдардың мәселелері шешілуі керек. Одан бөлек, Риддер қаласындағы проблемаларды барлығымыз көріп-біліп отырмыз. Орталық жылыту мекемесінің апатынан былтырғы қыс сондағы тұрғындар үшін өте қиын болғанын білесіздер. Сол мәселенің де басы-қасында болып, көмектесіп жүрдім. Енді биыл біршама жұмыс атқарылып, қазандықтары жөнделіп, қазірдің өзінде жылу беріліп жатыр. Ол жақта да жолдың мәселесі бар.
– Жолдан бөлек, бүгінде Шығыс Қазақстанда көпір мәселесі де бар емес пе? Мемлекет басшысы Бұқтырма су қоймасының үстінен көпір салуға тікелей тапсырма берген еді. Осы көпір мәселесі қалай шешіліп жатыр?
– Рас, Шығыс Қазақстанда көпір мәселесі де күн тәртібінде тұр. Бүгінде Күршім, Тарбағатай және Зайсан аудандарының логистикасын түбегейлі өзгертуге мүмкіндік беретін, еліміз үшін бірегей көпір құрылысы салынып жатыр. Бұл көпір құрылысы жергілікті жұрттың талай жылғы тілегі еді. Қаржы жетіспеушілігіне байланысты бұл құрылыс республикалық бюджетке ауысты. Негізгі көпір салыну үшін астына уақытша көпір салынып жатыр. Егер салынып бітсе, аймақтағы туризмге жаңа серпін бермек. Сонымен қатар Шығыс Қазақстанда кен байлығы жағынан сирек кездесетін металдар өндіріледі. Алтын, темір, мыс, күміс, неше түсті металдар шығады. Сол кен орындарын тиісті дәрежеде өндіруіміз үшін біз оны алдымен игеруіміз керек. Егер жаңағы негізгі көпір салынатын болса, сол металдарды игеруге мүмкіндік ашылып, өңір дамуына керемет серпін береді.
– Металдар демекші, осы ретте Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданы Маралды ауылының маңындағы алтын өндіретін зауыттағы дау-дамайға қатысты да пікіріңізді білгіміз келеді.
– Бірнеше жыл бұрын шетелдік инвесторлар келіп, 8 миллиард ақша құйып, жұмысын бастамақ болды. Енді бірнеше жылдан бері ауыл халқы алтын өндіретін фабрика салуға қарсы болып жүр. Кәсіпкер ретінде айтарым, ол жерде ешқандай заңбұзушылық жоқ. Зиян келетінін айтқан ауыл халқы негізгі мәселені дұрыс түсінбей отыр деп ойлаймын. Егер зиян келеді деп қарасақ, Өскемен өңірінде металлургиялық зауыт бар. Онда уран өндіреді. Қазмырыш комбинаты, титан-магний комбинаты да сонда. Өскеменде 350 мың тұрғын тұрып жатыр емес пе?! Әрине, экология мәселесі бар. Экология мәселесін тудырып жатқан тек сол комбинаттар емес қой?! Мәселен, жанар-жағармайымыздың сапасы да нашар. Оның бәрі экологияға зиянын тигізеді.
– Жанар-жағармай дегеннен туып отыр, өткен 2022 жылы мамырда Зайсан аудан тұрғындары сегіз ауыл мен бірнеше әлеуметтік нысан газға қосылмағанына, барлық газ Қытайға сатылғанына наразылық білдірген еді. Осы газ мәселесі қалай шешіліп жатыр?
– Рас, Шығыс Қазақстанда газ мәселесі бар. Егер Ресеймен келісімшартқа отыратын болсақ, сол жақтан газ келіп тұр. Мысалы, Күршім ауданында 1 тонна көмір 30 мың теңге тұрады. Кем дегенде 6 тонна көмір жағатын болса, 180 мың теңге, 200 мың теңге сондағы ауыл тұрғындарының қалтасына оңай соқпайды. Зайсан ауданында «Тарбағатай мұнай» компаниясы кезінде Қытаймен бірігіп газ жеткізбек ниетте жұмыс бастаған еді. Мен 12 жыл депутат болып келемін. Талай рет осы мәселені көтердім. Қараңызшы, Зайсан ауданынан Қытайға газ жіберу 2013 жылы екі елдің үкіметаралық келісіміне сай басталған. Бұл жерде қандай шарт жасасқанын білмеймін. Ал 2020 жылға дейін кеніштегі қордың небәрі екі пайызы ішкі нарықта пайдаланылған. Бастапқыда Сарыбұлақ кенішінде өндіретін газ көлемі 4 млрд текше метр болған, 2022 жылдың басында соның 3 млрд 200 миллион текше метрден астамы Қытайға жіберілгені мәлім болды. Ал негізінде екі елдің үкіметаралық келісіміне сәйкес, Сарыбұлақ кенішіндегі газдың 50 пайызы Қазақстанның ішкі нарығына бағытталуға тиіс еді. Алайда шарт талабы сақталған жоқ. Негізінде, сол жердің өзінен Тарбағатай, Күршім, Зайсанды газбен толық қамтуға болар еді. Тіпті, сол жақтағы тұрғындар кезінде «аймақтағы бірнеше ауыл газсыз отырғанда көгілдір отынды Қытайға жіберіп жатқаны қалай», – деп наразылығын білдірді. Бұл жерде бір гәп бар. Осыған дейін осы төңірегінде бірнеше мәселені көтердік. Әлі де көтеретін боламыз. Депутаттық сауал да қоюды жоспарлап отырмын.
– Мемлекет басшысының Жолдауында біз еліміздің географиялық орналасуын өз артықшылығымызға айналдыруымыз керектігі атап өтілді. Сіз өзіңіздің бір депутаттық сауалыңызда жаңа көлік бағыттарын салу мәселесін көтеріп, кеме қатынасын ретке келтіруді айтып, ұсыныс жасаған едіңіз.
– Иә, тағы бір дүние – үшінші елдермен, әсіресе Қытай Халық Республикасымен сыртқы сауданың транзиттік әлеуетін дамыту үшін жаңа көлік бағыттарын салу мәселесі бар. Кезінде Шығыс Қазақстан облысынан депутат ретінде өзен кеме қатынасын қалпына келтіруді, Қытай Халық Республикасының Қара Ертісінен Ертіс пен Обь бойымен Обь шығанағына дейін және бүкіл Сібір аймағы Солтүстік Мұзды мұхитқа дейінгі ескі су жолын қосуды ұсыныс ретінде жеткізген болатынмын. Бұған біраз уақыт бұрын Ново-Шүлбі ГЭС-інің аяқталмаған шлюз бөлігі кедергі келтірген болатын. Бүгінде шлюз бөлімі пайдалануға беріліп, жұмыс істеп тұр, өзен кемелерінің өтуіне еш кедергі жоқ. Пристандардың, айлақтардың жағалау құрылыстарының инфрақұрылымы сақталған. Бар болғаны, Ресей Федерациясы жағынан Ертіс өзенінің түбін тереңдету жұмыстарын жүргізу, өзен фарватерлерін жербеті снарядтармен тазартып, 3 мың тоннаға дейінгі кемелер өте алатындай учаскелерді белгілеу керек. Жол-көлік тасымалы арқылы біз бір көлікпен 20 тоннаға дейін ғана жүкті арта аламыз. Ал бұл жоба іске асса, бір кемемен үш мың тонна жүкті бір ретте тасымалдаушы едік. Айырмашылық қаншама?! Су көлігі ең арзан көліктердің бірі екенін ескерсек, бұл бізде бірнеше мүмкіндікті ашар еді. Тамақ өнімдері арзандайды, қосымша жұмыс орындары пайда болып, сол маңдағы жұмыссыздық мәселесі де шешілер еді. Оның үстіне, оған үлкен қаржылық шығындар қажет емес. Өңірлеріміздің экономикалық дамуына серпін беретін барлық логистикалық, кедендік және әкімшілік кедергіні ретке келтіру, сондай-ақ жүктердің жылдам өтуін жеңілдетеді және Қытай Халық Республикасынан Қазақстан Республикасы арқылы Ресей Федерациясының Сібір аймағына өтетін қысқа көлік бағытын ашады. Семей қаласындағы теңіз мектебін және Прибрежное кентіндегі кеме жөндеу зауытын қалпына келтіру де орынды болар еді. Бұл дегеніміз – жұмыс орындары мен жергілікті мамандар. Қолда бар кемелерді де ретке келтіру керек. Су арқылы тасымалданатын жүктердің тізімі шектелмейтінін бәрі біледі. Бұл ауыл шаруашылығы өнімдері, құрылыс материалдары, металлургиялық өнімдер, халық тұтынатын тауарлар және өзге де өнімдердің бағасына да әсер етеді.
– Президент өз Жолдауында денсаулық сақтау саласында медициналық инфрақұрылымды дамытуға, кадрлар даярлауға, әсіресе ауылдық жерлерге назар аудару қажеттігін ескерткен еді. Шығыс өңірінде бұл қалай жүзеге асып жатыр?
– Шығыс Қазақстан ауруханалар жағынан ең бір дамыған өңір деп айтуға болады. Кезіндегі 100 мектеп, 100 аурухана жобасы да сәтті жүзеге асты. Бірақ өңірлерде дәрігер жетіспеушілігі бар. Осы мәселені шешу үшін ауылдық жерге баратын дәрігерлерге өтемақы ретінде 10 миллион теңге беру керек. Сонда ғана дәрігерлер сонда барады, жұмыс істейді. Сол ақшаға баспанасын да алады. Күйін де жақсартады.
– Тек дәрігерлер емес, басқа да мамандарға солай жағдай жасаса, сіз айтып отырған өтемақы іске асатын болса, сондағы шекаралық аймақтардағы адамдардың тұрақтануының мәселесін де шешетін секілді. Мемлекет басшысы Парламентте сөйлеген сөзінде ұлттық қауіпсіздігімізді нығайту аясында, шекаралық аймақтарды дамытудың нақты шараларын қарастыру қажет демеп пе еді?
– Рас айтасыз. Бұл туралы да мен депутаттық сауал жолдаған болатынмын. Біздегі шекаралық аймақтарға Марқакөл, Күршім, Қатон-Қарағай аудандары жатады. Халықты тұрақтандыру, ынталандыру есебінде еңбек етіп жүрген азаматтар мен азаматшалардың жалақысына аудандық 1,5 деген қосымша коэффициент қосу маңызды. Аталған адамдардың еңбек өтілінің 1 жылы 1,5 болып саналуын қарастыру қажет. Тек осындай шаралардың арқасында жетіспей тұрған – дәрігер, ұстаз, мал дәрігерлері, агроном, тағы да басқа жас мамандардың сол аймақтарда тұрақтануына стимул жасауға болады. Қазір Шығыс Қазақстандағы шекаралық аймақтарда көптеген өңір «қартайып» кетті. Жастар азайған. Жұмыссыздық мәселесі бар. Ауа райының қолайсыздығы бар. Оралхан Бөкейдің «Біздің жақта қыс ұзақ» деген шығармасын білесіздер. Біздің жақта шынымен қыс ұзақ. Бұл мәселенің шешімінің бірі – туризмді дамыту дер едім. Шығыс өңірі онсыз да туристік аймақтарға жатады емес пе? Сол туризмді дамыту арқылы біз қосымша жұмыс орындарын ашар едік. Мысалы, күні кеше Қатон-Қарағайдың «ең жасыл мекен» деген атау алғанын естідік. Онда ұлттық парк бар, 518 адам жұмыс істейді. Жаз кезінде бұл көрсеткіш көбейеді. Қазір туризмі дамып келеді. Өткен жылмен салыстырғанда, туристер саны биыл екі есе өскен. Сол жердегі тұрғындар жылқы өсіріп, қымызын сатып, балығын, жеміс-жидегін сатып, қосымша пайда тауып отыр. Қасында Марқакөл көлі бар. Ол жерде Марқакөл қорығы бар. Қорық туралы заң бойынша ол жерде туризмді дамытуға болмайды. Тек қорғауға алынуы керек. Қазір сол Марқакөл ауданында 6-ақ мың адам қалды. Себебі жаңағы Қатон-Қарағайдағы тұрғындар секілді туризм арқылы қосымша пайда таба алмайды. Бұл да ойланатын жайт.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Анарыс АҚЫЛМАН