Қазір бұл ұйымға 9 мемлекет мүше және 3 мемлекет – бақылаушы.
Ұйым мүшелерінің саны 10-ға жетеді
Өткен ғасырдың соңында іргелес қонған бес мемлекет көшбасшыларының «Шанхай бестігі» аталған тұрақты кездесулері тетігі ақыры Шанхай ынтымақтастық ұйымының (ШЫҰ) құрылуына ұласты. Әу баста 1996-1997 жылдары Қазақстан, Қытай, Қырғыз Республикасы, Ресей және Тәжікстан қол қойған Әскери саладағы сенімді нығайту туралы, сондай-ақ Шекара аудандарында қарулы күштерді өзара қысқарту туралы келісімдердің негізінде осы ұйым қалыптасты. Яғни, ШЫҰ шекаралас осы елдер арасында қарулы шиеленістердің алдын алу, олардың кең ауқымды шапқыншылыққа, территориялық тұтастықты бұзуға дейін ушығуына жол бермеу міндетін атқарды.
Азия кеңістігі үшін аталған келісімдердің теңдесі жоқ сипатқа ие екенін ескере отырып, «Шанхай бестігі» елдері сол уағдаластықтардың орындалуын бірге үйлестіріп, жүзеге асуына жоғары деңгейде бірлесе бақылау жүргізу туралы шешім қабылдады.
«Шанхай бестігін» жеке ұйымға – әртүрлі саладағы көпжақты ынтымақтастықты ілгерілететін өңірлік құрылымға айналдыру 2000 жылғы 4 шілдеде бекітілген Душанбе декларациясында мәлімделді. Оған Қазақстан, Қырғыз Республикасы, ҚХР, РФ, Тәжікстан қосылды.
Қазір ШЫҰ-ға барлығы 9 мемлекет – Қазақстан, Қырғыз Республикасы, ҚХР, РФ, Тәжікстан, Өзбекстан, Пәкістан Ислам Республикасы, Үндістан, Иран Ислам Республикасы кіреді.
Тағы 3 ел – Ауғанстан (2021 жылдан бергі қазіргі ресми атауы – Ауғанстан Ислам Әмірлігі) Моңғолия және Беларусь бақылаушы мемлекет мәртебесіне ие. 2022 жылғы Самарқан саммитінде Беларусь статусын мүше-мемлекет деңгейіне дейін көтеру процесі басталды. Ал дәл Астана саммитінде ШЫҰ мүшелерінің саны 10-ға дейін жетеді.
Шанхай ынтымақтастық ұйымының астаналық саммитінің басты жиыны алдағы бейсенбіде, 4 шілдеде Тәуелсіздік сарайында ашылады. Саммитке Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев төрағалық етеді. Себебі 2023 жылдың шілдесінен бері ұйымға Қазақстан төраға болып келді. Астана саммитінен кейін ШЫҰ-ның төрағалық тізгінін Қытай ұстайды.
Осының алдында Қ.Тоқаев ШЫҰ-ның алдағы Астана саммиті «Көпжақты диалогті нығайту – орнықты бейбітшілік пен дамуға ұмтылу» деген тақырыппен өтетінін жеткізді.
– Шанхай ұйымының негізгі мақсаттарының бірі – аймақтағы бейбітшілікті, қауіпсіздік пен тұрақты дамуды қамтамасыз ету. Мұны аталған күн тәртібі анық көрсетеді. Бұл саммит әлемдік архитектоникада өте маңызды орын алатын ортақ ұйымымыздың тарихына жаңа парақ болып енеді. Шанхай ынтымақтастық ұйымына бүкіл әлем көз тікті. Қызметімізге басқа державалар қызығушылық танытады, көптеген сұрақ қояды. Мен 1996 жылы сәуірде ШЫҰ құруға қатыстым. Ол кезде бұл ұйым «Шанхай бестігі» аталатын. Содан бері Шанхай ынтымақтастық ұйымының рухы қалыптасты. Біз Азиядағы, Еуразия құрлығындағы, жалпы әлемдегі бейбітшілікті, қауіпсіздікті сақтау жолындағы ықпалдастығымыздың негізгі қағидаттарын дәйекті түрде нығайтып келеміз. Бұл – өте дұрыс қадам! – деді Президент.
Еліміздің Сыртқы істер министрлігінің мәліметінше, Астана саммитіне бірден 16 елден мемлекет лидерлері мен үкіметтер басшылары келеді деп жоспарланған. Яғни, Қазақстандағы ұлы құрылтайға мүше және бақылаушы елдер сыртында, «ШЫҰ диалогі бойынша серіктес» елдер де қатысады. Олардың арасында Қытай, Үндістан, Пәкістан, Иран, РФ, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркия, Беларусь, Моңғолия, Әзербайжан, Қатар, Біріккен Араб Әмірліктері, Түрікменстан бар. Басқаша айтқанда, жаһан жұртшылығының шамамен жартысының мүддесін ұсынатын көшбасшылар Қазақстанға жиылмақ.
Айтқандай, әлемдік жалпы ішкі өнімнің төрттен бірі және жаһандық сауда-саттықтың 15 пайызы осы мемлекеттерге тиесілі екен.
Саммитке сондай-ақ БҰҰ Бас хатшысы, Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымы (АҚИҰ), Орталық Азия мен Таяу Шығыс елдері құрған Экономикалық ынтымақтастық ұйымы, АӨСШК, ШЫҰ, ҰҚШҰ, ТМД, Еуразиялық экономикалық комиссия басшылары қатысады деп күтілуде. Оларға шақыртулар жіберілген.
Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің басшылары күн тәртібіне енгізілетін және өзара мүдделерге сай келетін өзекті мәселелердің кең ауқымын қарастырады. Соның ішінде саяси, сауда-экономикалық, мәдени-гуманитарлық ықпалдастық және халықаралық геосаяси мәселелер талқыға салынбақ.
«Саммит отырысы барысында Шанхай ынтымақтастық ұйымының халықаралық және өңірлік өзекті проблемаларды шешудегі рөлін әрі қарай нығайтуға септесетін көкейкесті мәселелердің кең спектрін қарау жоспарланып отыр», – деген түсініктеме берді қазақстандық сыртқы саясат ведомствосы.
Жоғарыда айтылғандай, Астана саммитінде Беларусь республикасын ШЫҰ-ға толыққанды мүше ретінде қабылдау туралы шешім қабылданады. Биылғы мамырда, мүше мемлекеттердің Сыртқы істер министрлерінің саммитінде Қ.Тоқаев Беларустің «Шанхай рухын» одан ары күшейтуге және ШЫҰ аясындағы көпжақты ынтымақтастықты нығайтуға айтарлықтай үлес қосатынына» сенім білдірген болатын.
Қауіпсіздік шаралары күрт күшейтіледі
Алдағы саммит аса мәртебелі болғандықтан, Қазақстан қауіпсіздіктің күшейтілген шараларын енгізіп жатыр. Бұл туралы шетелдік беделді ақпарат құралдары да хабарлады. Жарты әлемді билеген тұлғалардың қауіпсіздігі – мемлекеттік маңызды мәселе екені мәлім.
Мысалы, саммит өткізу кезеңінде астаналық балабақшалар жабылады. Мемлекеттік қызметшілердің 70 пайыздайы қашықтан жұмысқа көшеді. Басқаша айтқанда, қаланың тіршілігіне жауаптылары және саммитке қызмет етуге жұмылдырылғандар ғана жұмыс орнында қалмақ. Сондай-ақ квазимемлекеттік сектордың, ұлттық компаниялардың ұжымдары да жұмыс күні үйлерінде отырады.
«Қала тұрғындары мен қонақтарына қолайлы болуы, сондай-ақ жолдарда кептелістердің туындауын болдырмау үшін мемлекеттік мекемелер мен квазимемлекеттік секторға 2-ші шілдеден бастап, 4 шілде күндері аралығында, қызметкерлерінің 70 пайызға дейінгісін жұмысты қашықтан істеу форматына ауыстыруға кеңес берілді. Бұған қоса, 3-4 шілде күндері мектепке дейінгі мекемелер жұмыс істемейтін болады», – деп хабарлады Астана әкімдігі.
Бұл ақпаратты елордалық Білім басқармасы растады.
«Мектепке дейінгі білім беру ұйымдары, балабақшалар екі күн бойын, яғни 3-4 шілде күндері жұмыс істемейді, жабылады. Бұл Астанада Шанхай ынтымақтастық ұйымы саммитінің өткізілумен байланысты. Бізге Оқу-ағарту және Ішкі істер министрліктерінен осыны сұраған хаттар түсті», – деді басқарма мамандары.
Әкімдіктің түсіндіруінше, бұл – әлемдік тәжірибе: көп елден лидер жиналатын ірі халықаралық іс-шара өткізілген кезде қауіпсіздіктің күшейтілген шаралары қабылданады. Қаланың белгілі бір аудандары жабылады. Жұмыскерлер ішінара қашықтан жұмысқа көшіріледі.
Халықаралық сарапшылардың байламынша, терроризммен және экстремизммен күрес – саммиттің күн тәртібіндегі басты тақырыптардың бірі болмақ. Өйткені дәл соның қарсаңында Ресейде, соның ішінде Мәскеудегі Крокус-Сити холда лаңкестік акті болды. Күні кеше Дағыстанда да белгісіз біреулер ел астанасы Махачкала мен тарихи шаһар Дербентте атыс ашып, кейбір деректер бойынша, 25-тей құқық қорғау қызметкері қаза тапқан. Екі шіркеу, екі синагога өртеліп, православ діни қызметкері қастандықпен бауыздап өлтірілген. Биылғы 16 маусымда Ростов-на-Дону қаласында «ИГИЛ-Даиш» лаңкестік ұйымы атынан әрекет еткен жат діни ағымның өкілдері тергеу изоляторындағы қызметкерлерді кепілге алды.
Қазақстанның төрағалығы қандай жеміс берді?
Биылғы сәуірде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та таяуда ШЫҰ елдерінің қауіпсіздік кеңестері хатшыларымен кездесуде әлемде халықаралық терроризм қайтадан күшейе бастағанына екпін түсіргені белгілі. Оның айтуынша, бүгінде барынша жүйелі және батыл жауап қажет. Өршелене түскен терроризмге мемлекеттердің жауабы қандай болатыны да ШЫҰ саммитінде талқыға салынып, нақты шешімдерге негіз болуы мүмкін.
2024 жылғы 21 мамырда ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің Сыртқы істер министрлерімен кездескен Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның төрағалығының алдын ала қорытындысына тоқталды және жетекші ретінде Қазақстанның ұйым әлеуетін одан әрі арттыру үшін бар күш-жігерін жұмсағанын нықтады. Оның айтуынша, өткен бір жыл ішінде ШЫҰ-ның цифрлық, туристік және энергетикалық салалар бойынша ұйымдастырылған форумдарын қоса алғанда, жалпы саны 100-ден астам іс-шара өткізілді.
Мысалы, біраз жыл бұрын Қазақстан «Киелі орындар» жобасын жүзеге асырған болатын. Соның үлгісінде Астана Шанхай ынтымақтастық ұйымы елдерінің «Киелі орындары» жобасын қолға алды. Оның аясында жүргізілген жұмыстар аяқталып келеді.
Қазақстанның бастамасымен 2024 жыл ШЫҰ-да «Экология жылы» болып жарияланды. Қазақстан Үкіметі энергетика, көлік және мәдениет салаларында қосымша бірқатар айтулы шараға дайындық жұмыстарын жалғастырып жатыр. Олардың эстафетасы ҚХР-ға табысталады.
Атап өтер жайт, төраға ретінде Қазақстан Астана саммитінде қабылдануға тиіс ортақ шешімдердің, көпжақты құжаттардың жобаларын әзірледі. Олардың мәтіндерін барлық мүше мемлекеттің келісімінен өткізді, олардың талап-тілектерін, ұсыныс-ескертпелерін қабылдап, пысықтады. Тоғыз елдің СІМ басшыларының, басқаларының жиындарын өткізді. Дайындық жұмыстарын толыққанды, қызу жүргізді.
Нәтижесінде, ШЫҰ-ның келесі аптадағы Астана саммитінің күн тәртібіне 20-дан астам құжат шығарылып, мемлекеттер басшылары кеңесінің қарауына ұсынылады. Олардың саммиттен кейін тиімді іске асырылуы ШЫҰ аясындағы жан-жақты серіктестіктің нығаюына елеулі серпін беруге тиіс. Бұл енді жаңа төраға – шығыс көршінің жауапкершілігіндегі іс.
Президенттің пікірінше, жаһандық стратегиялық тұрақсыздық жағдайында кешенді тәсілдерді қолданудың барлық тараптың мүддесін ескерудің және үнемі мәмілеге келу жолдарын іздеудің маңызы артып келеді. Мемлекет басшысы бүкіл адамзат үшін бейбіт және үйлесімді даму мұраттары мен құндылықтарын ұжым болып ілгерілететін уақыт келді деп санайды.
Сондықтан Қазақстанның бастамасымен Астана саммитінде қабылданады деп күтіліп отырған басты бір құжат – ШЫҰ-ның «Әділетті әлем мен келісімді жақтайтын дүниежүзілік бірлік туралы» бастамасы болмақ. Сондай-ақ алдағы саммит барысында ШЫҰ-ның «Астана декларациясы» қабылданады. Онда әлемнің түрлі өңіріндегі қақтығыстарды реттеу үшін халықаралық күш-жігерді біріктіруге мән берілмек.
Мұның сыртында Қазақстан ШЫҰ-ны реформалау бастамасын көтерді. Ұйымның қызметін жетілдіруге бағытталған нақты шешімдерді дайындауға мүше мемлекеттердің белсенді қатысуы маңызды. Қазақстан өз тарапынан ШЫҰ-ны ынтымақтастықтың тиімді және көпжақты тетігіне айналдыру жөнінде теңгерімді ұсыныс жасады. Мемлекетіміз алдағы уақытта да осы бастамалар қолдау табады деген үмітте.
Айхан ШӘРІП