Президент Жарлығымен Нұрлан Ноғаев Үкімет құрамынан шығарылып, Маңғыстау облысына әкім болып тағайындалды. Беделді министрдің бірі саналған Н.Ноғаевқа енді елордадағыдай жайлы, жылы кабинетте отырмай, қайтадан өңірді аралауға, ірілі-ұсақты жиын-шараларға қатысуға, қарапайым бұқарамен кездесіп, ауыл-аймақтың кейінгі кезде көбейген проблемасын жедел шешуге тура келмек. Ал бұған дейін бас энергетик Нұрлан Ноғаев не бітірді, не атқара алмады?
Мемлекеттік мүддені қорғап қалды
Сарапшылар Нұрлан Асқарұлы жағдайында бұл отставка емес, ротация екеніне назар аудартады. Ол аймақ басшысы лауазымында Серікбай Трұмовты ауыстырды. Саясаттанушы Данияр Әшімбаев мұндай ауыс-түйіс біраздан күтілгенін айтады. «Трұмов мырза әкімдер рейтингінің қорытындысында ең төменгі орынның бірін иеленді. Telegram-арнамда сауалнама жүргізгенімде де оның рейтингі нашар болып шықты. Өңірде біраз проблема шешілмей жатыр. Демек, оның отставкасының қисыны бар. Орнына Нұрлан Ноғаевтың баруы – жақсы жүріс. Ол батыстағы екі өңірді – БҚО мен Атырау облысын басқарды, батыс жұртшылығы оның қызметін оң бағалайды. Маңғыстау – мұнайлы өлке, оны энергетика экс-министрінің басқарғаны жөн. Кризис-менеджер ретінде Маңғыстаудың күрделі мәселелерінің күрмеуін тарқата алуы мүмкін. Әйтпесе, Бозжыраға дейін талан-таражға түсе жаздады», – дейді саясаттанушы. Ал Қазақстанның мұнай-сервистік компаниялары одағының қыркүйектегі соңғы рейтингінде Нұрлан Ноғаев «Мұнай саласындағы ең беделді 50 тұлғаның» арасында 3-орынға тұрақтаған-тын. «2019 жылғы 18 желтоқсанда Энергетика министрі болып тағайындалғалы Н.Ноғаев OPEC+ аясында, мұнай өндірісін қысқартуда Қазақстан мүдделерін табысты қорғап шықты. Атап айтқанда, газ конденсатының өндірісін шектеуден алып қалды: Қазақстанның бүкіл мұнай өндірісінің 14%-ы – газ конденсатының еншісінде. Сонымен қатар Ноғаев сала мәселелерін шешу үшін «Теңіз», «Қашаған» және «Қарашығанақ» ірі кен орындары операторларының күш-жігерін біріктіре алды, олардың қатысуымен Мұнай-газ машина жасауды дамытудың халықаралық орталығын құрды», – деп түсініктеме берді одақ. Мұнай сарапшысы, Энергетика министрінің штаттан тыс кеңесшісі Олжас Байділдинов Нұрлан Асқарұлының аймаққа кететіні құпия болмағанын, ондай әңгіме біраздан сөз болғанын айтады. «Ноғаев министрлікті басқарған кезде мұнай мен газ өндірісінде, шикізатты өңдеуде, мұнай өнімдері өндірісінде, электр энергетикасында және басқасында серпінді нәтижелер көрсете алмады. Ноғаев дағдарысқа қарсы күн тәртібін жүзеге асырды. 2020 жылдың басында Brent құны 20 долларға дейін құлдырағанда ОПЕК+ картелі өндіруді қатал реттеуге кірісті. Қазақстан екі оттың ортасында қалды. Бір жағынан әлемдік мұнай қоғамдастығы Қазақстаннан өндірісті күрт қысқартуды талап етті. Екінші жағынан елдегі шетелдік компаниялар мұндай мәмілені қолай көрмеді. Н.Ноғаев инвесторларды көндіретін сөздер таба алды», – дейді сарапшы. Отандық келіссөзшілердің біліктілігі арқасында сала мүддесіне де үлкен зиян келмеді: 2021 жылдың қаңтарында ОРЕС+ тарихында алғаш рет мәмілелескен елдер арасынан тек екі елге – Қазақстан мен Ресейге өндірісті қайта арттыруға рұқсат етілді. Ноғаев тұсында елдегі барлық 3 мұнай өңдеу зауыты модернизациялау аяқталды. 30 жылда алғаш рет ішкі нарық отандық жанармаймен толыққанды қамтыла бастады. Бұған қоса, 2020 жылы 493,6 мың тонна бензин (2019 жылы – 180,7 мың тоннасы) және 175,9 мың тонна дизель экспортталған. Отандық бензин Өзбекстан, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан және Грузия нарығына енді. Ішінара Еуропаға да жолданды. Министр Ноғаевтың басшылығымен Қарашығанақ консорциумы акционерлерімен кірісті бөлісу жөніндегі дау реттелді.10 кен орнының құны 27 пәтерге тең
Әрине, Нұрлан Ноғаев 1,9 жылға созылған министрлік мерзімінде салаға біраз жаңашылдық, өзгеріс енгізуге тырысты. Біріншіден, ол мұнай пайдалану құқығын электронды аукциондар арқылы сатуды қолға алды. 2020 жылғы 23 қазанда мұнай-газ кен орындарын барлау және олардан шикізат өндіру құқығы Қазақстан тарихында тұңғыш рет онлайн сатылды. Бұл қадам қоғамда қатаң сынға ұшырады. Себебі кейбір аса перспективті қара алтын кен орындарының бүкіл байлығы елордадағы пәтердің құнына беріле салды. Мысалы, Атырау облысындағы Сағыз учаскесі 60 миллион теңгеге саудаға қойылып, 87 миллионға сатылды. 32 млн теңге сұралған Балқұдық – 50,5 млн-ға, 34 млн теңгеге бағалаған Қошалақ 42,5 млн теңгеге өткізілді. Қалған 4 телімнен үміттілер көп болып, бәсеке қызды. Соның арқасында Атырау және Батыс Қазақстан облыстарының аумағында орналасқан, небәрі 20,7 млн теңге тұрады делінген Қарабау – 559 млн-ға, 34,3 млн ғана сұралған Бекайдар – 840 млн-ға сатылды. Каспий маңы ойпатындағы 38,6 млн-ға бағаланған Забұрын кен орны – 17,1 млрд теңгеге, ал Сарайшық 43,3 млн теңге орнына 45,4 млрд теңгеге «өткізілді». Бұл әлеуметтік желіде таңданыс, шаттық тудырды. Алайда арты жанжалға ұласты: әлдекімдер бағаны жасанды өсірген болып шықты (е-аукционға анонимді қатысуға мүмкіндік берілген). Ақыры ол екеуі бойынша күтілген 59,6 млрд теңге бонус ел бюджетіне түспеді. Сондай-ақ заңнамада мұндай аукциондарды жылына 2-ден көп өткізуге тыйым салынған. Ноғаев командасы осы лимитті алып тастауға бекінді. Жаңа министрдің бұл бастаманы қолдар-қолдамасы әзірге белгісіз. Биылғы 23 сәуірде өткен ІІ аукционда бірден 10 кен орны жалпы сомасы 9,3 млрд теңгеге сатылды. Бұл елордадағы зәулім, салтанатты тұрғын үйдегі 27 апартаменттің құнына ғана тең. Үшінші аукцион 19 қарашада өтеді деп жоспарланған. Аукцион арқылы жерге меншік құқығы емес, жер қойнауын пайдалану құқығы берілетінін атап өткен маңызды.Келесі министрге қандай мұра қалады?
Екіншіден, министр болып тағайындалғанда Н.Ноғаев ірі мұнай-газ жобаларындағы жергілікті мазмұнды дамыту мәселесін министрліктің басымдықты міндеті деп жариялады. Алайда сала ілгерілеп кетті деу қиын. Биылғы тамызда Қарашығанақ кен орнын кеңейту жобасында жергілікті мазмұнды дамытуға арналған онлайн форумға қатысқан сол кездегі министр Нұрлан Ноғаев мұнай-газ жобаларында отандық өнімдер мен қызметтер үлесінің аздығына алаңдаушылық білдірді. Өйткені қазақ жерінің қазынасын көсіп-қотарып алып жатқан шетелдік инвесторлар тауарларды, мұнай-газ жабдықтарын, запастық бөлшектерін сатып алуда шетелдік өндірушіге басымдық береді. Мысалы, осыдан 10 жыл бұрын, 2011 жылы Қарашығанақ жобасы үшін сатып алынатын тауарлар, жұмыстар мен қызметтерде жергілікті мазмұн 38% болған. 2020 жылы 59% межеге әрең жетіпті. Алайда 2021 жылы сатып алынып жатқан тауарларында қазақстандық үлесі бар-жоғы 10,08%-ды құраған! «Инвесторлар жергілікті өндірушілердің барлық мүмкіндігін толыққанды пайдаланбайды. Бұл ретте бүгінде қазақстандық кәсіпорындардың көбі жер қойнауын пайдаланушылар қоятын талаптарға толық сәйкес келеді», – деп налыды Н.Ноғаев. Ендеше келесі министрге осы проблеманы шешу үшін мықтап бас қатыруға, келіссөздер жүргізуге, пәрменді қимылдауға тура келмек. Бұл кезең мұнай-газ, мұнай сервистік кәсіпорындар жұмысшыларының жаппай ереуілімен есте қалды. Үкімет осы сектор қызметкерлерінің жалақысын ақылға қонымды деңгейге дейін көтеру міндетін қойды. Ол миссия да жете орындалмай, жаңа министрге мұраға қалды. Үшіншіден, Н.Ноғаев командасы өз жұмысының жариялылығын арттыру мақсатында Telegram чатын ашқан болатын: онда кез келген адам министрлікке қалаған сауалын қоя алады. Министрлік сондай-ақ лауазымды қызметкерлерінің телефон анықтамалығын ашық жариялады. Ведомствоның жаңа басшысы бұл бастаманы қаншалықты қолдайтыны белгісіз. Төртіншіден, министрлік қазір Мұнай және газ конденсатын есепке алудың ақпараттық жүйесін (ИСУН) құру жұмыстарын жүргізіп жатыр. Пилоттық режимде оған МӨЗ-дер, мұнай өндіруші және мұнай тасымалдаушы ұйымдар қосылды. Жүйені биылғы жылдың соңына дейін өнеркәсіптік пайдалануға беру жоспарланған. Бұл мұнайдың бүкіл циклін шамалы болса да айқынырақ етуі тиіс. Бесіншіден, Н.Ноғаев ұжымы Батыс аймағының электр желілерін Бірыңғай электр энергетикалық жүйесімен (БЭЖ) біріктіру ісін бастады. Атырау мен Маңғыстау облысының тұрғындары, әсіресе жаз бойы электрдің жалп етіп сөніп қала беретініне жиі шағымданады. Бұған себеп – елдің батыс аймағы ұлттық электр жүйесіне кірікпеген. Шамалы апат болса, бұл өңірлер проблемамен жалғыз қалады, БЭЖ-ден көмек-қуат келмейді. Аймақ энергетикалық оқшауланғандықтан, энергетиктер өзге өңірлерден бос қуаттылықты соған бағыттай алмайды. Батыста әкім болып келген министрдің аймақтың сол проблемасын шешуге неге 2020 жылы білек сыбана кіріспегені беймәлім. Н.Ноғаев біріктіру жобасын биылғы маусымда жария етті. Қазір желілерді өзара қосу жобасының техникалық-экономикалық негіздемесі әзірленуде. Ал оны бастап, аяғына жеткізу тағы да жаңа министрдің үлесінде.АЭС-тың басы ашық қалды
Президент биылғы Жолдауында жүктеген АЭС салу мәселесін де енді сол пысықтайды. Айтқандай, биылғы 26 мамырда Ақордада Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев электр энергетикасы саласын дамыту мәселелері жөнінде кеңес өткізген. Онда біраз сын айтылды. Мысалы, негізгі энергия қуатын беретін нысандар, жылу электр стансалары 40 жылдан астам уақыт жұмыс істейді. Сарапшылардың мәліметінше, 50%-дан астамы тозған. Ел Президентінің айтуынша, бұл электр стансаларындағы технологиялық бұзушылықтардың артуына әкеліп соқтырды: 2019 жылы – 4 010, 2020 жылы 4 458 бұзушылық тіркелді. Сондықтан Үкіметке энергия көздеріне ауқымды техникалық аудит жүргізу тапсырылды: стансалардың неге істен шығатыны, қашан жөнделіп, жаңғыртылатыны анықталмақ. Әрине, проблемасы шаш етектен келетін, былыққа батқан энергетика саласындағы ахуалды түбегейлі түзетуге, сөйтіп сала тарихында ұлы реформатор ретінде қалуға 629 күндік мерзім аздық ететін шығар. Қалай болғанда, білікті, беделді басшы Нұрлан Ноғаев алдыңғы ізашарлары жеткен жетістіктерді арттырып, олардың кей кемшілігін түзей алды. Жаңа министрді оның мұрасын екшеп, керегін алып, кесірлісінен құтылу, саланы қазіргі дағдарыстан аман шығарып, постпандемиялық заманда ары қарай дамыту міндеттері күтіп тұр.Елдос СЕНБАЙ