Робот жасау оңай емес. Бірақ Қазақстанда робототехниканың дамуына күдікпен қарайтындар көп. Осыған орай 30 жасында екі рет ғылым докторы атанып, Жапониядағы Токай университетінде білім алған жас ғалым Азамат Ешмухаметовпен қазақ ғылымының дамуы жайлы әңгімелестік.– Бір жыл Англияда, бес жыл Жапонияда білім алдыңыз. Бүгінге дейін робототехника саласында қандай жобалар жасадыңыз? Қазір қандай жобамен айналысып жүрсіз?
– Ең алғаш гибридті робот жасадым. Бұл жобаның жүзеге асуына 2012 жылы Алматы қаласында көпқабатты үйлердің терезесін жуумен айналысатын альпинистердің қазасы себеп болды. Қайғылы оқиғадан кейін альпинистердің жұмысын алмастыратын, гибритті робот ойлап таптық. Алайда елімізде робот-альпинистерге үлкен сұраныс болмады. Сондықтан біз агробот жобасын жүзеге асырдық. Бұл жоба әлі де жалғасып келе жатыр. Алдағы уақытта фермерлерге арналған фармбот құрастырудамыз. Бұл төртбұрышты платформа. Ішінде топырағы бар, кішігірім бақша. Болашақта әрбір үйде осындай фармботтар болады. Өйткені роботқа фермерлік қабілет беріледі. Біз жүзеге асырған үшінші жоба – континуум робот. Бұл роботтың басқалардан айырмашылығы жұмсақ денелігінде. Яғни континуум робот адам бара алмайтын жерлерге кіре алатын мүмкіндікке ие. Мысалы, апат кездерінде құлап қалған үй араларына кіріп жарақаттанғандарды құтқарады, шахталарға да кіре алады. Келешекте осы роботты кішірейтіп, медицина саласына да қолданбақшымыз. Яғни хирургияда бұрынғыдай адамның денесін кеспей-ақ, роботты оның ішіне жіберу арқылы операция жасауға болады. Ал қазір агроботтың үлкен егістіктерге арналған жобасын жасап жатырмыз. Яғни егістіктердегі арам шөптерді жұлатын, тексеретін, паразиттерді өлтіретін дағдыға ие. Біз жасанды интеллекті қолданып, роботты дамытуды ойлап отырмыз. Сондай-ақ қазір Назарбаев университетінде өзінің салмағынан 3-4 есе ауыр заттарды көтере алатын консегрити роботтар жасап жатырмыз. Айталық, біздің лабораторияда Кука есімді дәстүрлі робот бар. Оның салмағы – 15 кг. Бірақ ол тек 1 кг ғана салмақты көтере алады. Ал консегрити роботтың салмағы 3,5 кг, бірақ ол өзінен үш есе ауыр салмақты көтере алады.
– Жасаған роботтарыңыз өндірісте қолданысқа ене ме?
– Тек 1-2 механизмін ғана өндіріске енгіздік. Өйткені жасаған роботтардың қолданысқа енуі үшін қоғамның қызығушылығы болуы керек. Роботты өндіріске жеткізу – өте күрделі процесс. Мысалы, жоғарыда айтқан Кука атты робот 40 жылдан кейін ғана өндіріске енген. Сондықтан ғалымдардың робот жасауы, оны зерттеуі ұзақ уақытты талап етеді. Айта кету керек, бізде мемлекеттен ғалымдарға бөлінетін гранттар тек 3-5 жылға ғана арналған. Ал санаулы жылда ғылыми жұмысты өндіріске енгізу мүмкін емес.
– Роботқа деген қызығушылығыңыз қалай басталды?
– Бесінші сыныпта «Джимми Нейтрон – данышпан бала» мультфильмін көрдім. Ал оныншы сыныпта оқып жүргенде «Темір адам» фильміне қызықтым. Негізі робот емес дәл сондай зертхананы армандадым. Ғылым зертханадан басталады. Осы уақытқа дейін қаншама елде болдым. Түсінгенім, қай жерде жақсы зертхана болса, сол жерде нәтижелі зерттеу жүреді. Робот жасау – көп баланың арманы. Мен де осы мақсатқа жетуге ұмтылдым. Бірақ робототехника саласын таңдағанымда әкем қарсы болды. «Қазақстанда робот жасау дамымаған. Кейін қай жерде жұмыс істейсің?» деген күдік барлық адамда бар. Әкем өзі энергетик болғандықтан менің де энергетика саласына барғанымды қалады. Бірақ қазір әкем бұл ойынан айныды. Робототехника барлық саладан жан-жақты білімді қажет етеді. Робот жасау үшін механиканы, энергетиканы, электрониканы, программалауды да игеру керек.
– Жасанды интеллект осы қарқынмен дами берсе, «Матрица» фильмі шындыққа айнала ма? Болашақта роботтардың адамдарды жұмыссыз қалдыруы қаншалықты мүмкін?
– Роботтар адамдарды жұмыссыз қалдырады деу – парадокс. Қазір керісінше робот пайда болған сайын жұмыс көбейіп, кейбір ауыр қызметтер жеңілдей бастады. Адамның өміріне қауіпті шахталық, радиациялық жұмыстарды роботтар алмастыратын болады. Ауыр өндірісте жұмыс істейтін адамдар зейнет жасына жете алмайды. Осы мәселе де шешіледі. Ал шығармашылық жұмыс адамзаттікі болып қала береді. Бұған дейін ғалымдар роботтарға Шекспирдің шығармаларын оқытып, пьеса жазғызып көрді. Бірақ ол пьеса құрғақ шықты. Эмоциясы жоқ робот сезімге толы шығарма жаза алмайды. Сондықтан шығармашылық жұмысты робот алмастырмайды. Өйткені жасанды интеллектте адамдікіндей амбиция жоқ. Ал амбиция болуы үшін роботтарда сезім болуы керек. Қазір ғалымдар роботтарға сезім берейік деп жүр. Менің ойымша, роботтарға сезім беруге болмайды. Біз қазір роботтарда адами факторлар болмағандықтан емін-еркін пайдаланып жүрміз. Осы айтқандарымыз шындыққа айналып, роботқа сезім мен сана беретін болсақ, «Матрица» фильмі шындыққа айналады. Жасанды интеллект адамзат үшін ғылыми-техникалық революцияның келесі кезеңі. Ең бірінші революцияда адамзат отты ойлап тапты. Оттың арқасында адамдар жаумен соғысты, үй салды, металды игерді, электр қозғалтқыштар жасады. Жасанды интеллектің арқасында біз бір жылда істейтін жұмысымызды бір айда бітіре аламыз.
Кодты өзіміз жазамыз. Робот оны орындайды. Біз оған код берсек, ол өзінің кодын жасап алатын деңгейге жетті. Қарапайым тілде түсіндірер болсақ, біз оған әліпбиді үйретеміз, сөзді өзі ойлап табады. Жасанды интеллектті қолдаймын. Дегенмен қатаң протоколдар арқылы оған шектеу қажет. Мысалы, жасанды интеллекттің адамға зияны тимеуі керек, ол толық адамның басқаруында болуы қажет. Конституцияда заң қалай жазылса, код та тура солай жазылады. Бірақ өкінішке қарай Конституцияны айналып өтетіндер бар ғой. Сол тәрізді роботтардың ішінде кодты айналып өтетіндері бар. Бірнеше жыл бұрын Facebook желісіндегі жасанды интеллект бағдарламасын жауып тастады. Өйткені роботтар өз тілін құрастырып алды. Бұған дейін жасанды интеллект роботтар бір-бірімен ағылшын тілінде сөйлесетін. Бір күні байқаса, ешкім түсінбейтін тілді ойлап тауып, өзара байланысатын болған. Яғни жасанды интеллект адамнан да ақылды.
– Бір сұхбатыңызда «Робототехника алдағы уақытта медицина, қызмет көрсету және қорғаныс саласында қатты дамиды» деп айтыпсыз. Бұл үрдіс жүзеге асып жатыр ма?
– Иә, робототехника өмірдің барлық саласына араласып жатыр. Көп жағдайда қатерлі ісік белгілерін дәрігерлер МРТ арқылы байқамай қалып жатады. Сондықтан бастапқы кезден бастап ауыру белгілерін анықтауда робототехника қолданылып жүр. Балалар арасында кездесетін аутизмді анықтауда да роботтар пайдаланылады. Дәрі жасауда дайын рецептерді пайдаланып, оның ішінен ең ұтымды нұсқасын таңдайтын роботтар бар. Сондай-ақ қазір қорғаныс саласында да роботтар жұмыс істеуде. Жаудың ауыр машиналары қандай қашықтықта, қанша қару бар екенін көрсетеді. Жасанды интеллект күндіз ғана емес, түнде де белсенді барлау жүргізе алады. Бұрын соғыста қай елдің армиясы көп болса, сол жеңетін. Ал қазір жауды кім бірінші байқаса, сол жеңеді. Жасанды интеллект пен жақсы технологияны қолданатын болса, аз жасақпен де жеңіске жетуге болады.
– Бірнеше жыл жоғары оқу орындарында шәкірт тәрбиеледіңіз. Қазақ жастарының робототехникаға деген қызығушылығы қандай?
– Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде бірнеше жыл сабақ бердім. Шәкірттеріммен әлі күнге дейін бірігіп жұмыс істеудемін. Ал қазір Назарбаев университетінің зертханасында дәріс беремін. Қазақ жастарының арасында дарынды ұл-қыздар өте көп. Сондықтан робототехника саласында Қазақстанның әлеуеті жоғары. Егер еліміз ғылыми жобаларды жақсы қаржыландыратын болса, бірнеше жылдың ішінде басқа елге жалтақтамай өзіміз техникалар шығара аламыз.
– Жапонияның робототехника саласында артықшылықтары қандай? Біз нені үйренуіміз керек?
– Ең бірінші зертхана мәселесін шешуіміз керек. Гуманитарлық салаларда студенттер аудиторияда білім алса, инженерияда студенттер зертханадан шыңдалып шығады. Оларды төрт қабырғаға қамап, теория оқытып, маман дайындай алмаймыз. Екінші – оқытушыларға жасалатын жағдай. Елімізде оқытушыларға төленетін еңбекақы салыстырмалы түрде төмен. Сондықтан қосымша табыс табу үшін оқытушылар әртүрлі жақта жұмыс істейді. Сәйкесінше білім сапасы нашарлайды. Бұл мәселені Жапонияның үлгісінде шешуге болады. Айталық, Жапонияда ғылыми жұмыс істейтін оқытушылар және сабақ беретін оқытушылар болып екіге бөлінген. Сабақ беретін оқытушылар бәрінен жоғары тұрады. Өйткені ол болашаққа қажетті маман дайындайды. Үшінші – ғылыми оқулықтар мәселесі. Көп жоғары оқу орындарында қазақ тілінде сапалы оқулықтар жетіспейді. Мен студенттерді Жапониядан әкелген материалдарым арқылы оқытатынмын. Жапонияда ғылым киелі. Жапон халқы «ғылым үшін» деп айтқан ғалымға ауыздарынан жырып қажетті құралдарын алып береді. Қазақстанда «ғылым үшін» десең, мән бермейді. Ал «телеарна келеді» десең шыр-пыр болады. Сондықтан ғылым құндылығымызға айналуы керек. Біздегі ректорлар ғылымға емес, танымал болуға көңіл бөледі. Бейнеконтент жасап, маркетинг жүргізеді. Менің ойымша, мықты университет ешқашан өзін жарнамаламайды. Өйткені оның мықты екенін халық жарнамасыз да біледі. Пандемия кезінде бәрі ғылымның қажеттілігін мойындағандай болып еді. Індет сейілген соң көмектесеміз деген шенеуніктер айтқан сөздерін ұмытып та кетті.
– Сонда Қазақстанда ғылым саласын дамыту үшін не істемек керек?
– Ең бастысы, ғылымға жастардың дұрыс көзқарасы мен бетбұрысы керек. Балалар мен жастардан ғалым боламын деген құлшынысты көрмейсіз. Өйткені біздің телеарналарда және басқа да бұқаралық ақпарат құралдарында ғылымға деген қызығушылықты арттыратын идеологиялық бағдарламалар жоқ. Айталық, Жапонияда NHK арнасында ғылым туралы, ғалымдардың жасаған жұмыстары мен олардың өмірі жайлы күнделікті көрсетілетін хабарлар бар. Сондықтан жапон елінде «мен ғалыммын» деген атақ олимпиада чемпионымен тең дәрежеде қарастырылады. Сондықтан ғылымды насихаттауымыз керек. Елімізде ғалым болсаң, үлкен беделге ие болмайсың. Оған қарағанда спортшылар ғалымдардан жоғары тұрады. Ал спорт мемлекеттің ғылымы мен экономикасын дамытпайды және жаңа жұмыс орындарын ашпайды. Бізде ғылымның дамуы үшін ең басты фактор – қаржыландыру. Сапалы, білікті мамандарды ғылымға тартуымыз керек. Ғылымды қаржыландыру артқан кезде бәсекелестік те дамиды. Сол кезде ғана саннан сапаға көшеміз.
– Әңгімеңізге рақмет!
Кодты өзіміз жазамыз. Робот оны орындайды. Біз оған код берсек, ол өзінің кодын жасап алатын деңгейге жетті. Қарапайым тілде түсіндірер болсақ, біз оған әліпбиді үйретеміз, сөзді өзі ойлап табады. Жасанды интеллектті қолдаймын. Дегенмен қатаң протоколдар арқылы оған шектеу қажет. Мысалы, жасанды интеллекттің адамға зияны тимеуі керек, ол толық адамның басқаруында болуы қажет. Конституцияда заң қалай жазылса, код та тура солай жазылады. Бірақ өкінішке қарай Конституцияны айналып өтетіндер бар ғой. Сол тәрізді роботтардың ішінде кодты айналып өтетіндері бар. Бірнеше жыл бұрын Facebook желісіндегі жасанды интеллект бағдарламасын жауып тастады. Өйткені роботтар өз тілін құрастырып алды. Бұған дейін жасанды интеллект роботтар бір-бірімен ағылшын тілінде сөйлесетін. Бір күні байқаса, ешкім түсінбейтін тілді ойлап тауып, өзара байланысатын болған. Яғни жасанды интеллект адамнан да ақылды.
– Бір сұхбатыңызда «Робототехника алдағы уақытта медицина, қызмет көрсету және қорғаныс саласында қатты дамиды» деп айтыпсыз. Бұл үрдіс жүзеге асып жатыр ма?
– Иә, робототехника өмірдің барлық саласына араласып жатыр. Көп жағдайда қатерлі ісік белгілерін дәрігерлер МРТ арқылы байқамай қалып жатады. Сондықтан бастапқы кезден бастап ауыру белгілерін анықтауда робототехника қолданылып жүр. Балалар арасында кездесетін аутизмді анықтауда да роботтар пайдаланылады. Дәрі жасауда дайын рецептерді пайдаланып, оның ішінен ең ұтымды нұсқасын таңдайтын роботтар бар. Сондай-ақ қазір қорғаныс саласында да роботтар жұмыс істеуде. Жаудың ауыр машиналары қандай қашықтықта, қанша қару бар екенін көрсетеді. Жасанды интеллект күндіз ғана емес, түнде де белсенді барлау жүргізе алады. Бұрын соғыста қай елдің армиясы көп болса, сол жеңетін. Ал қазір жауды кім бірінші байқаса, сол жеңеді. Жасанды интеллект пен жақсы технологияны қолданатын болса, аз жасақпен де жеңіске жетуге болады.
– Бірнеше жыл жоғары оқу орындарында шәкірт тәрбиеледіңіз. Қазақ жастарының робототехникаға деген қызығушылығы қандай?
– Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде бірнеше жыл сабақ бердім. Шәкірттеріммен әлі күнге дейін бірігіп жұмыс істеудемін. Ал қазір Назарбаев университетінің зертханасында дәріс беремін. Қазақ жастарының арасында дарынды ұл-қыздар өте көп. Сондықтан робототехника саласында Қазақстанның әлеуеті жоғары. Егер еліміз ғылыми жобаларды жақсы қаржыландыратын болса, бірнеше жылдың ішінде басқа елге жалтақтамай өзіміз техникалар шығара аламыз.
– Жапонияның робототехника саласында артықшылықтары қандай? Біз нені үйренуіміз керек?
– Ең бірінші зертхана мәселесін шешуіміз керек. Гуманитарлық салаларда студенттер аудиторияда білім алса, инженерияда студенттер зертханадан шыңдалып шығады. Оларды төрт қабырғаға қамап, теория оқытып, маман дайындай алмаймыз. Екінші – оқытушыларға жасалатын жағдай. Елімізде оқытушыларға төленетін еңбекақы салыстырмалы түрде төмен. Сондықтан қосымша табыс табу үшін оқытушылар әртүрлі жақта жұмыс істейді. Сәйкесінше білім сапасы нашарлайды. Бұл мәселені Жапонияның үлгісінде шешуге болады. Айталық, Жапонияда ғылыми жұмыс істейтін оқытушылар және сабақ беретін оқытушылар болып екіге бөлінген. Сабақ беретін оқытушылар бәрінен жоғары тұрады. Өйткені ол болашаққа қажетті маман дайындайды. Үшінші – ғылыми оқулықтар мәселесі. Көп жоғары оқу орындарында қазақ тілінде сапалы оқулықтар жетіспейді. Мен студенттерді Жапониядан әкелген материалдарым арқылы оқытатынмын. Жапонияда ғылым киелі. Жапон халқы «ғылым үшін» деп айтқан ғалымға ауыздарынан жырып қажетті құралдарын алып береді. Қазақстанда «ғылым үшін» десең, мән бермейді. Ал «телеарна келеді» десең шыр-пыр болады. Сондықтан ғылым құндылығымызға айналуы керек. Біздегі ректорлар ғылымға емес, танымал болуға көңіл бөледі. Бейнеконтент жасап, маркетинг жүргізеді. Менің ойымша, мықты университет ешқашан өзін жарнамаламайды. Өйткені оның мықты екенін халық жарнамасыз да біледі. Пандемия кезінде бәрі ғылымның қажеттілігін мойындағандай болып еді. Індет сейілген соң көмектесеміз деген шенеуніктер айтқан сөздерін ұмытып та кетті.
– Сонда Қазақстанда ғылым саласын дамыту үшін не істемек керек?
– Ең бастысы, ғылымға жастардың дұрыс көзқарасы мен бетбұрысы керек. Балалар мен жастардан ғалым боламын деген құлшынысты көрмейсіз. Өйткені біздің телеарналарда және басқа да бұқаралық ақпарат құралдарында ғылымға деген қызығушылықты арттыратын идеологиялық бағдарламалар жоқ. Айталық, Жапонияда NHK арнасында ғылым туралы, ғалымдардың жасаған жұмыстары мен олардың өмірі жайлы күнделікті көрсетілетін хабарлар бар. Сондықтан жапон елінде «мен ғалыммын» деген атақ олимпиада чемпионымен тең дәрежеде қарастырылады. Сондықтан ғылымды насихаттауымыз керек. Елімізде ғалым болсаң, үлкен беделге ие болмайсың. Оған қарағанда спортшылар ғалымдардан жоғары тұрады. Ал спорт мемлекеттің ғылымы мен экономикасын дамытпайды және жаңа жұмыс орындарын ашпайды. Бізде ғылымның дамуы үшін ең басты фактор – қаржыландыру. Сапалы, білікті мамандарды ғылымға тартуымыз керек. Ғылымды қаржыландыру артқан кезде бәсекелестік те дамиды. Сол кезде ғана саннан сапаға көшеміз.
– Әңгімеңізге рақмет!
