Сонымен қатар мемлекеттен жерді тегін жалға алу құқығына ие болғандардың көпшілігі жерді игермей, босқа ұстап отырғанын қадап айтқан.
«Пайдаланылмай жатқан ауыл шаруашылығы жерлерін қайтарып алатын кез келді. Ауыл тұрмысының сапалы болуын қамтамасыз етпей, ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыру мүмкін емес» деген Президент Үкімет пен Парламентке осы түйткілді реттеудің тиімді жолдарын ұсынуды жүктеген. Маңыздысы – тапсырманың қаншалықты, қай деңгейде орындалып жатқанында емес. Сеңнің қозғалғанында!
Ауылдағы ағайынның жан-жарасына айналған жер мәселесіне қатысты жаңалыққа елең еткен жұрт мәселесін ашық айта бастады. Ата-бабасынан мұра болып қалған иен даланы мал жайылымына пайдалана алмай, егінін еге алмай қор болған ауыл жұрты Мемлекет басшысының бұл пәрменіне қуанып, үмітін үкілеп отыр.
Молчанов салып кеткен ылаң
Жетісай ауданының Абай ауыл округінде де осындай үлкен мәселенің шешімі табылмай келе жатқанына бірнеше жыл болған. Президенттің пәрменінен соң қайта атқа қонған ел кезінде өзгелердің меншігіне өтіп кеткен жерді қайтарып алсақ деп армандайды.
Абай ауылы – кезінде жүзім өсіруден даңқы облыс, республика көлемінен асып, күллі одаққа белгілі болған мекен. Кеңшарды ұзақ жыл басқарған Алексей Молчанов есімді азамат ауылдың жартысынан астам суармалы жерін меншіктеп алып, тұрғындарды негізгі күнкөріс көзінен айырған. Салдары әлі күнге дейін сезіліп келеді. Көзін ашқалы атакәсібі болған жерден нәпақасын тауып жүрген ауыл тұрғындарының біразының отбасылық үлес пайызы 1 гектарға да жетпейді. Тіпті, үлес-пайдан құр қалғандар да бар. Есесіне гектарын 500-700 мың теңге көлемінде қаржыға жалға алып, егін егуде. Жер жырту, дән себу, дәрілеу сияқты жеміс жетіліп, пісіп болғанынша кететін шығыннан диқанға тиын қала ма, жоқ па? Ол жағы бұлыңғыр. Ауылда одан басқа нан табар тіршілік те жоқ. «Қармаққа жармақ болар» деген үмітпен жылда жерге соқа салады.
Қош, сонымен Абай ауылдық ардагерлер кеңесінің төрағасы Дүйсенбек Торыбаев «Молчановқа өтіп кеткен жер кері қайтарылып, жоқ-жітікке таратылып берсе» дейді. Яғни, кеңшар басшысы болған Молчанов жекешелендіру кезінде біраз жерді заңсыз иемденген екен. «Қазір оның өзі де, жұбайы да өмірден өтіп кетті. Ауылда жүрген баласы ішкілікке салынып, кейін ол да бақилыққа аттанды. Өзбекстаннан жиені келіп, жерді қалталы азаматтарға сатып кетті. Жоғары жақтан өкілдер келіп тексеріп, халыққа тиесілі жерді мұқтаж жандарға берсе дұрыс болар еді. Қазір елдің күнкөрісі жақсы емес. 200-ден аса қандас бауыр да көшіп келген. Оларға да жер керек», – дейді ақсақал. Қарияның айтуынша, Молчановтың мұрагерлікке қалдырып кеткені, жалпы жердің біраз бөлігін заңсыз иемденгені жайлы аудандық соттың шешімі де бар. Аудандағы белгілі журналист, бүгінде марқұм болған Болат Көмеков бұл мәселе бойынша зерттеп, ауыл тұрғындары атынан №3 Мақтаарал аудандық сотына арызданып, сотта оң шешім алған екен. Сот шешімімен Молчановтың меншігіндегі заңсыз иеленген жерлер мемлекет меншігіне қайтарылып, сатып алу құқығымен ауылдағы тұрмысы төмен азаматтарға жеңілдікпен берілуі тиіс болатын. Яғни, журналистің талап арызы қанағаттандырылған. Алайда жәбірленуші жақ облыстық сотқа арызданып, аудандық соттың шешімінің күшін жойды. Міне, содан бері қарапайым тұрғындардың үкілеген үміті де сөне бастаған. Бірақ бүгінде суармалы жердің тапшылығынан зардап шегіп отырғандықтан және ел Президентінің жекешелендірілген жерді қайтару бойынша айтқан мәлімдемесі халықты жігерлендіргенін жоғарыда айттық.
Совхоз мүлкінің бір бөлігі – директорға тиесілі
Енді жұрт биліктен тиесілі жерді қайтарып берудің амалын тауып беруді сұрайды. Абай ауыл округіне қарасты Жүзімдік елді мекенінің тұрғыны Жасұзақ Сейітбековке 49 сотық пай үлесі тиген. Отбасындағы 7 жанға бар болғаны — 49 сотық. Ауған соғысының ардагері Абдықахар Алтауов та үйіндегі 7 жанға 77 сотық жермен «шықпа жаным, шықпаның» күйін кешіп отыр. «Былтыр 2 гектар жерді 400 мың теңгеден жалға алған едім. Одан нәтиже болмады. Биыл жалға алуға да қаржы жоқ. Бұл не деген сұмдық? Қалай күн көреміз? Мен ғана емес, ауыл тұрғындарының барлығы да шырылдап отыр», – дейді ауған соғысының ардагері.
Ал Таулы Қарабақ соғысына қатысқан ардагер Тоқболат Буфинаевтың отбасындағы 11 жанға тигені 1,22 сотық жер. 30 жылдан бері соны пайдаланып келе жатқан ол бала-шағасының басы көбейіп, немерелерінің саны артқан сайын бұл жердің түкке де жетпейтінін айтып шырылдайды. «Күнкөріс қиындап кетті. Жаңа бір жаңа заңдарымен қарапайым халыққа пайдасы тиер шешім шығып қала ма деген үмітіміз бар. Жеріміз құнарлы, бірақ аз. Баяғы Молчанов жерін жалға алайық десек, оған шамамыз келмей жатыр. Жердің жалға алу құнының нарқы – 500-600 мың теңге. Ол бізге қолжетімсіз. Халықтың көбі отырып қалды, жастар қалада жұмыс істеп жүр. Егер жер халықтың өзіне қайтарылса, едәуір жеңілдік болар еді», – дейді ауыл ағасы.
Мәселенің анық-қанығын аудандық әкімдіктен сұрағанбыз. Әкімдік ҚР Президентiнiң 1994 жылғы 9 наурыздағы «Совхоздар мүлкiнiң бiр бөлiгiн директорлардың меншiгiне беру туралы» №1 585 Жарлығына және Қазақстан Республикасы министрлер кабинетінің 1994 жылғы 24 ақпандағы «Мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарын азаматтардың жеке меншігіне сату туралы» №216 қаулысына сәйкес «Киров» атындағы жүзім-жидек совхозының директоры А.Молчановқа сол совхоздың пайдаланудағы егістік жерлерінің ішінен жалпы көлемі 1485,0 гектар жер учаскесі бөлініп берілгенін айтты. «Бұл мәселе кезінде аудандық және облыстық деңгейдегі соттарда қаралып, берілген жерлердің заңға сәйкестігі сот шешімдерімен анықталған. Азамат А.Молчанов қайтыс болған соң Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі талаптарына сай мұрагерлері анықталып, жер солардың пайдалануына өткен. Қазір Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамаларына сәйкес, аталған жерлер басқа шаруа қожалықтарының пайдалануына өтіп, мақсатына сәйкес пайдалануда», – деп жауап берді аудан әкімінің орынбасары.
1 адамға – 1 472 гектар, 7 жанға – 49 сотық жер
Біз Молчановтың ауыл байлығының жартысынан көп аумағын қалай иемденгені жөнінде зерттеп көрдік. «Бақсақ бақа екен» демекші, жоғарыда айтып өткен әкімдіктің жауабына сай жекешелендіру басталған тұста Президенттің Жарлығына орай 20 жыл бір орында жұмыс істеген директорға шаруашылық мүлкінің 10 пайызы жерімен қосып тегін берілген. Сонымен, Молчановқа совхоздың 288 гектар мүлкі жерімен қосып сыйға берілген. Бірақ «дәніккеннен құныққан жаман» дегендей, кеңшар директоры мұнымен тоқтамаған. Министрлер кабинетінің қаулысы негізінде ұжымдық кәсіпорынның тағы 20 пайыз мүлкін жерімен қоса аукцион арқылы сатып алады. Одан соң бір жылдан кейін ұжымдық кәсіпорынның тағы 21 пайыз мүлкін жерімен қосып меншіктейді. Осылайша, қолынан келіп тұрғанда, қоныштан басып, кеңшардың шұрайлы суармалы жерінің 51 пайызын, яғни 1 472 гектар жерді меншіктейді. Ал қалған 49 пайызды 7 476 адамға, әр отбасына 0,76 гектар жерден ғана бөліп береді. Демек, ауыл халқының ата-бабасынан қызғыштай қорғалып жеткен жерінің 51 пайызы әп-сәтте бір ғана адамның меншігінде кете барады. 49 пайыз 7 476 адамға бөлінеді! Есебіне жете беріңіз. Баяғының бай-манаптарының әрекеті көзге елестейді екен.
2003 жылы Молчанов өмірден өткен соң ауыл тұрғындары 2004 жылы оның иемденген жерінің заңсыздығын айтып, сотқа арызданады. Сонда аудандық сот біраз былықтың бетін ашады. Жер иесі ауруханада қайтыс болған соң оның әйелі жерді түгелдей өзіне мұрагерлікке жазып кетті деп сотқа құжат өткізеді. Алайда сот сараптамасы мұрагерлік құжаттың жалған екенін дәлелдеп береді. Ең алдымен ондағы қойылған қол Молчановқа тиесілі болмай шығады. Одан бөлек, Молчанов Ташкент қаласында ауруханада жатқан соң онда мұрагерлікті құжаттандыру шараларына барған елшілік қызметкерлерінің мөрі жалған болып табылады. Себебі сенбі – жексенбі елшілікке демалыс және ол күні мөр басылмайды. Тіпті, елшілікке мұрагерлікке қатысты тіркелген арыз да Молчанов қайтыс болып кеткеннен кейін екі күннен соң тіркелген. Молчанов болса сенбі күні қайтыс болған. Сондай-ақ нотариус мұрагерлік жайлы куәлікті 6 ай өтпестен оның жұбайына беріп жіберуі де заңсыз деп танылған. Молчановтың бірнеше жылдан бері бірге тұрып келе жатқан азаматтық некедегі жұбайы сотта куәлік беріп, Молчанов мұрагерлік туралы айтпағанын, соңғы кездері қайта-қайта ауырып, «ауыл тұрғындарына обал болды, ауруханадан шыққан соң жерді өздеріне қайтарып беремін» деп айтып жүргенін атап өтті. Аудандық соттың судьясы Т.Ерімбетов осылайша халықтың жағына шығып, тұрғындардың атынан арызданған Болат Көмековтің арызын қанағаттандырады. Онда 30 гектар жерді мұрагерлеріне жалға беру және жеңілдікпен сатып алу құқымен қалдыруға, қалған 1 123 гектар жер бұрынғы Киров ұжымдық шаруашылық мүшелері мен тұрмысы төмен тұрғындарына жалға беру және жеңілдікпен сатып алу құқын беру бойынша шешім шығарады. Ал облыстық сот бұл шешімді жоққа шығарады.
Енді осынау даулы мәселеге 20 жылдан аса уақыт өтсе де, қарапайым халық жылт еткен үмітті күтіп отыр. Иә, жеке тұлға жеке азаматтарға сатып кеткеннен кейін оған бір нәрсе деу қиын. Қалай болғанда да мұның бір шешімі болуы керек. Баяғы қаулыны көтеріп, оны бұздыру да биліктің қолындағы тірлік. «Бұл ай-күннің аманында жерге егін салуды ғана білетін, құжаттандыру шараларына аса құлық танытпаған қарапайым халықты қанау емей немене?! Бұған қалай жол беріп қарап отыруға болады?! Мәселе шешімін таппаса, Астана жаққа жол тартамыз» деп білек сыбана кірісіп отыр ауылдықтар.
Назгүл НАЗАРБЕК,
Түркістан облысы