Соғыс жылдары қаншама жан тағдырдың тауқыметін тартты. Сол уақытта ел ағалары қолына қару ұстап, жауға қарсы шапқанда, ауылда қалған еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін шаруаға араласты. Ері елі үшін жанын пида етіп, қан майданда жауға қарсы қару кезеніп жүргенде, ауыр жұмысқа белсене араласып, еңіреген ерлерін жоқтатпаған қыз-келіншектердің ерен еңбегі ескерусіз қалмады. Майдангерлерден көптеген алғыс хаттар келіп тұрды. Басқасын айтпағанда, тіпті Сталиннің өзі де олардың атқарған еңбектеріне жылы лебізін білдіріп, хат жолдаған. Сондай хаттардың бірі Сыр өңіріне, оның ішінде Арал қаласының азаматшаларына жазылған.
Иә, сол кезеңнің замандастарына бұл хат үлкен қуаныш әкелгені сөзсіз. Ал біздер, яғни бүгінгі ұрпақ буындары үшін бұл хатпен танысу айтарлықтай қызығушылығымызды тудыратыны анық. Бүгінде көне құнды құжаттардың қатарын толтырған ол хат 1944 жылдың 1 мамырында «Аральская правда» газетінде жарық көріпті. Онда былай деп жазылған;
«Арал теңізі Қызылорда облысы Арал балық колхоздар одағы әйелдер кеңесінің төрайымы Қожақаеваға, көшірмесі үй шаруасындағы; Рысқалова Торғынға, Құдайбергенова Балманға, Сырлыбаева Патимаға, Қиынбаева Жоланға, Қожасова Дәмегүлге, Үмбетова Таразыға, Ансімбетоваға, Байызарова Набатқа, Ранова Орынайға, Қараманова Ақтеңгеге, Мықбасова Күміске, Ибрагимова Жанғанымға, Керімбердиева Дәржанға.
Қызыл Армия жауынгерлеріне жылы киім-кешек дайындағандарыңыз, әскери қару-жарақ жасауға 27 мың сом ақша жинап жібергендеріңіз үшін үй шаруасындағы әйелдерге, колхозшы әйелдерге менің туысқандық сәлемім мен алғысымды жеткізуіңізді сұраймын И.В.Сталин.»
Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейінің қорында сұрапыл соғыс кезінен сыр тартатын сағынышқа толы 90-ға жуық хат табысталған. Оның әрбірі майдан даласының бір күнінен өрнек береді.
«Бұл хаттардың әрқайсысының өзіндік тарихы бар. Бір жауынгер қан майданды кешіп жүріп күнделік жазса, бірі жыр жазып, өлең шығарған. Осы хаттарды оқып отырып, түрлі тағдырға, тарихқа кезігесің», – дейді бұл жайында Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейінің бөлім меңгерушісі Еңлік Баймырзаева.
Солардың бірі – Шиелі ауданы Жөлек ауылында майданға аттанған Батырхан Айтуғановтың хаты. Соғыс ардагері майданда отан үшін от кешіп жүріп, қолдағы қаруды бір сәтке қаламға алмастырып, елге хат жазған екен.
Сол сияқты отанын қорғау үшін майданға аттанған жауынгер ағаларымыздың ұрыста жүріп, шалғайда қалған туған-туысқандарына жазған хаттары да бар. Оның ішінде Шиелі ауданының тумасы Жүсіпов Базармұхаммедтің және басқа да майдангерлердің хаттары сақтаулы.
Жалпы соғыс жағдайында елдегі басылымды тарату ісі тұралап қалған. Есесіне, майданның алғы шебіне бірінші кезекте қару-жарақ пен азық-түліктер жеткізу қолға алынды. Сондықтан конверттер мен ашық хаттар толық көлемде шығарылмаған. Нәтижесінде, «солдаттық» деп аталып кеткен үшбұрышты хаттар пайда болады.
Үшбұрышты хаттардың да өзіндік жасалу үлгісі болады екен. Бір ерекшелігі, бұндай хаттар конверт секілді желімделмеді, әрі оларға пошталық марка жапсырылмады. Себебі жауынгерлердің хаттары міндетті түрде әскери цензурадан өтетін. Сондықтан оны желімдемей, хаттың сыртына жіберілетін мекенжайын ғана жазып отырды. Жалпы Ұлы Отан соғысы кезінде майданнан жазылған хаттарда далалық пошта мөрі мен оның жіберілген күнін көрсетуге қатаң тыйым салынған екен. Музейдің бөлім меңгерушісі бізге осылай деп мәлімдеді.
«Сол кездегі елге жазылған үшбұрышты хаттардың әрқайсысында қаншама сағыныш жырлар жазылып жатты. Жауынгерлердің бір мезгіл окопта отырып жазған хаттарды ауылда қалған аналары мен сүйген жарларының, іні-қарындастырының сенімдерін нығайтты. Жеңіс жолындағы еңбекке деген құлшыныстарын арттыра түскендігі де белгілі. Жалпы алғанда майданнан келген хаттарды сыртқы түріне, рәсімделуіне байланысты бірнеше топқа бөлуге болады. Олар конвертке салынған хаттар, пошталық карточкі немесе ашық хаттар. Сондай-ақ қарапайым дәптер беттеріне жазылып, үшбұрышты етіп бүктелген хаттар да болады», – деп түсіндірді Еңлік Әбілқасымқызы.
Қазір музей қорында сақталған хаттардың көпшілігінде Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі кеңес әскерінің әскери қимылдарынан көрініс, кеңес жауынгерінің мылтықпен ату сәті бейнеленіп, патриоттық сөздер жазылған. Соғыс жылдарында майдандық хаттар арнайы қатты қағаздан жасалып, конвертсіз жіберіліп отырған. Барлық карточкалардың сыртында үйіне хат жазып отырған автоматты жауынгер суреті немесе кішкентай қызды бауырына қысып, фашистерден қорғап тұрған кеңестік жауынгер бейнесі, ордендер, ленталар, мәңгі алау секілді иллюстрациялық, символикалық суреттер салынған. Сондай-ақ майданнан жазылған пошталық карталар, ашық хаттар мен ұшбұрышты хаттарда міндетті түрде шифрланған үш мөрдің түрлері кездеседі.
Жалпы Сыр мұражайындағы ғасырға жуық уақыт аралығында жазылған үшбу хаттар құндылығын жоғалтқан емес. Есесіне, патриоттық сезімге тола бұл хаттар бүгінде өткен күндер тізбегінен сыр шертетін құнды жәдігерлерге айналып отыр.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы