Қанат Алтынханұлы бүгінде Тараз қаласындағы Назарбаев зияткерлік мектебінің 12-сыныбында тәлім алуда. Жастайынан жаңашылдыққа жаны құмар өскен Қанат робототехника, технология, IT, автоматтандыру, жасанды интеллект және инженерия саласына айрықша қызығушылық танытып, оқу-білуге құмартқан.
– 2021 жылдан бастап Назарбаев зияткерлік мектебінде робототехника үйрмесіне қатысып келемін. 7-сыныпта әуелі өзімнің шеберлігімді арттырудан бастадым. Ал 9-сыныпта өз жобамды қолға алдым. Сондай күндердің бірінде Қырғызстан мемлекетімен шекараласатын Жамбылдағы бір ауылдың электр энергиясын көрші елден алатыны, олардың жарықтың ақысын төлеу кезінде қиналатындығы және жарық жиі өшіп қалатындығы туралы мәселені құлағым шалып қалды. Жағдайға үңілсем, ол жаққа электр энергиясы желісін жүргізу тиімділігі төмен болғандықтан, ешкім түйткілдің түйінін тарқата алмапты. Содан аталған елді мекен тұрғындарын Қырғыз елінің қуат көзіне тәуелділіктен арылту мақсатында «Қалқымалы күн стансасы» жобасын қолға алдым, – дейді Қанат Алтынханұлы.
Өнертапқыш өреннің айтуынша, ол жобасын жандандырмас бұрын Жуалы ауданындағы Burnoye Solar күн электр стансасына ат ізін салып, кемшін тұстарын зерделеп алған екен.
– Зерделеу барысында күн панельдері күн көзіне дұрыс қарамайтындығын, күн әрқашан қозғалыста болатындықтан панельдердің бетін сүртіп, салқындатып тұру қажеттігін, ал шаң-тозаңның кесірінен оның тиімділігі 25-30 пайызға төмендейтінін анықтадым. Аталған күн стансасының қасында су қоймасы орналасқандықтан тұман пайда болып, буланатынын да көрдім. Содан әуелі күннің қозғалу барысын шешу мақсатында күнді бақылау жүйесін, тазалау және салқындату мәселесін назарға алып, автоматтандырылған тазалағыш құрал жасадым. Сондай-ақ көп энергия өндіру үшін күн панельдерін судың үстіне қойса, олар судан күн сәулелерін шағылыстыру арқылы артық энергия өндіретініне көз жетті. Панельдер судың бетіне қойылғандықтан әрі күн әрқашан өзінің траекториясын ауыстырғандықтан, біз тиімді күн трекерін құрап шықтық. Бұған дейін әлем бойынша ешкім осы үш технологияны біріктіріп, қондырғы әзірлемеген. Осыдан кейін біз өзіміздің кішігірім макетімізді жасап, тестілеуден өткізіп, түрлі байқауда сынап көрдік, – дейді Қанат Тәжіхан.
Жас ғалымның тың жобасы The Future Solаr Power Plant деп аталады. Ол күн панелінің ерекшелігі – арнайы қалқымалы платформаның көмегімен жердің емес, судың бетіне орнатылады. Су бетіндегі стансаның тиімділігі сол – трекер арқылы өзін-өзі тазалап тұратын бағдарламалық жүйесі бар. Қуаттылығы – 6,5 киловатт. Құрылғы қарапайым күн панельдеріне қарағанда 95 пайызға көп электр энергиясын өндіре алады.
Өнертапқыштың бұл жобасы жуырда Алматы облысындағы Түрген ауылында тәжірибеден өткен. Бұған Қанаттың ағасы Минаж Мұхамеджан қолғабыс еткен.
– Қанаттың ойлап тапқан жобасы таңғалдыруда. Жоба былтыр «Тәуелсіздік ұрпақтары – 2023» байқауында 3 миллион теңгелік грантты жеңіп алғанда күн панельдерін қайда орналастыратынымызды ойластырдық. Әуелі туған жері Тараз қаласына қоямыз ба деген ой болды. Бірақ қажетті құрал-жабдықтардың 80 пайызы Алматы қаласынан табылғандықтан, Алматы облысы Түрген ауылындағы өзім басқарып отырған «Минаж» шаруа қожалығының аумағына орналастыруды жөн көрдік.
Мемлекеттен бөлінген гранттың көлемі 3 миллион болса, жобаның жалпы құны 4,5 миллионды құрады. Оған қажетті құрал-жабдықтар, тасымалдау және жұмысшылардың еңбекақысы кірді. Әзірге бірінші сынағымыз сәтті өтіп отыр, – дейді Минаж Мұхамеджан.
Қазір жас энергетик күн электр стансасының 4 түріне тәжірибе жасап жүр. Бұл бағытта стационарлық, бір және екі осьті жүйені іске қосқан. Әрі қарай құрылғының тиімді әрі тоқтаусыз тоқ көзін өндіретініне көз жеткізбек. Ол осылайша жасыл энергия алудың жан-жақты жолын жетілдіруді көздеуде.
Қанаттың айтуынша, біз қолданып жүрген күн панельдерінің қуаттылығы төмен және қанша энергия өндірсе, сонша энергия жұтады екен.
– Бүгінде жасыл энергия – ол ең таза әрі қауіпсіз энергия көзіне жатады. Біз әлі күнге дейін энергияны көмірден алып отырмыз.
Мен Қазақстандағы энергия тапшылығын жасыл энергияның көмегімен шешкім келеді. Оны дамыту арқасында біз атмосфераға парниктік газдың таралуын тоқтатып, климаттың өзгеруін тежейміз. Жаңартылған энергия қоршаған ортаны ластамайды және сарқылмайды. Ал қазба отындар ерте ме, кеш пе таусылады. Сондықтан күн көзінен барынша көп энергия өндіріп, оны қолдану жолдарын жақсартуға жан-жақты күш салуымыз қажет, – дейді жас ғалым.
Қанаттың жобасы түрлі байқауда топ жарып, өзінің тиімділігін мойындатып отыр. Мәселен, «Тұрақты жол» ұлттық әлеуметтік эконауқаны республикалық сайысында жоба 2 миллион грантты жеңіп алса, Экология министрлігінің тарапынан «Ең үздік экологиялық жоба» аталымына ие болған. Бұдан бөлек, Ingenious project – 2022 халықаралық ғылыми жобалар байқауында І орынды иеленсе, Францияның Париж қаласында ұйымдастырылған The Big Progress халықаралық байқауында да топ жарған. Ал жас таланттың талабын көрген француздар өз елдеріне шақырту да жіберген.
– Мен жобамды өз елімде жүзеге асырғым келеді. Егер оған демеуші тапсам, біз жасыл энергияны дамытып, толық баламалы энергия көзіне көшкен әлемдегі тұңғыш мемлекет атанар едік. Франция елінен шақырту түскен кезде бармаған себебім де сол. Мен еліміздегі электр қуаты тапшылығы мәселесін шешуге үлесімді қосқым келеді деп санап келеміз. Егер Жасыл энергия жобаларына мемлекет тарапынан шындап қолдау көрсетілсе, толайым табыстарға қол жеткізер едік, – дейді Қанат.
Жоба авторының айтуынша, қалқымалы күн панельдерінің артықшылығы – құрылғыны орнату үшін арнайы жер дайындаудың қажеті жоқ. Сондай-ақ оның орнын кез келген уақытта ауыстыра беруге болады.
– Жуалы ауданындағы «Бурное Солар–1», «Бурное Солар–2» деп аталатын күн стансасының панельдері өте көп. Шамамен 300-400 мыңдай. Оларды бүгінде ешкім тазаламайды. Көлемі өте үлкен болғандықтан оны тазалауға мүмкіндік те жоқ шығар. Ал панельдерге күтім жасалмаса, шаңның әсерінен күн сәулесін өндіру ықтималдылығы төмендейді. Осы мәселені шешу үшін жобама қосымша автономды тазалағыш құрал жасадым. Ол автоматты түрде таңғы 7.00-де және түскі 14.00-де панельге су сеуіп салқындатып, шаңын сүртіп отырады. Бұл энергия өнімділігін 25-30 пайызға дейін сақтауға жол ашады. Сондай-ақ оның қасына ақылды күн трекерін де орнаттым. Ол күніне 2-3 рет қана қосылып, өзіне ыңғайлы, күн сәулесі түскен жаққа қарай бұрылып, бағыт алып отырады. Бұл да электр өнімділігін 50 пайызға дейін арттырады. Нәтижесінде, қазіргі қолданыстағы күн электр стансасы 60 мың үйді электр энергиясымен қамтамасыз ете алса, менің панелім 120 мың үйге электр қуатын таратуға қауқарлы болып тұр. Жуалыдағы күн панелінің біреуін орнатуға шамамен 121 мың теңге қажет болса, менің қалқымалы күн панеліме 250 мың теңгедей қаражат керек. Егер жобаға инвестор қаржы салса, небәрі екі жылда шығынын өтеп, табысқа кенеле бастайды. Мұның барлығы жобамда толығымен есептелген, – дейді жас ғалым.
Тағы бір айта кетерлігі, Қанаттың суға орнатқан панельдері су қоймаларын эвтрофикациядан, яғни булану мен балдырлардың өсіп кетуінен қорғайтын жүйеге де ие. Бір сөзбен айтқанда, қалқымалы күн қондырғылары элект энергиясын өндіріп ғана қоймай, экологиялық қауіпсіздікті де қамтамасыз ете алады.
Байқап тұрсаңыздар, талабы таудай жастың жобалары таңғалдырады. Енді тек, бұл жобаларға жан бітіру үшін инвестор қажет. Егер еліміздің қалталы азаматтары осындай тың жобаларға қаржылай қолдау білдірсе, Қанаттай жас дарындар Қазақстанның атын әлемге асқақтататына бек сенімдіміз.
Саятхан САТЫЛҒАН,
Жамбыл облысы