Наурызкөже – қазақ халқының Ұлыстың ұлы күнінде әзірлейтін ұлттық тағамы. Бұл көне тағамның тарихы тереңде жатыр және ол ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан Наурыз мерекесінің ажырамас бөлігі.
Наурыз мерекесі әлемдегі ең көне мейрамдардың бірі саналады. Оның тарихы шамамен 3000 жылға созылады және тамыры ежелгі парсы, түркі халықтарының мәдениетінен бастау алады. Ғалымдардың пікірінше, Наурыз мерекесі алғаш рет зороастризм дәуірінде тойланған. Бұл күн – табиғаттың жаңаруын, күн мен түннің теңелуін білдіреді.
Қазақ халқы Наурызды ежелден бері жаңа жылдың бастауы ретінде тойлаған. Дәстүр бойынша, әр отбасы көктемгі молшылықтың, береке мен ырыстың нышаны ретінде Наурызкөже әзірлеген.
Наурызкөже – ұлттық тағам. Келер жылғы молшылықтың жоралғысы ретінде наурыз тойында әрбір шаңырақта міндетті түрде әзірленген. Халықтық дәстүр бойынша оның құрамында бидай, тары, сүр ет, бұршақ, сүт, су, тұз сияқты кем дегенде жеті түрлі азық-түлік болады. Жеті саны – түркі халықтарында қасиетті сан, ол өмірдің жеті кезеңін, жеті қазынаны және жеті ырысты білдіреді. Тақ санын сақтап, мұндай заттар көбейтіле беріледі. Соғымнан арнайы сақталған сыбаға (қазы, қарта, шұжық, т.б.) да қосылады. Ол негізінен бидай көже, тары көже секілді әзірленген. Наурыз көжені халық арасында “тілеу көже”, “көп көже” деп те атай береді. Наурыз көжеге, наурызға арналып сойылған малдың кәделі асына Наурыз бата берілген соң, жиналған халық: “Ақ мол болсын!” деген тілек айтып тарқасады.
Наурызкөженің дәстүрлі құрамы:
- Су – тіршіліктің көзі,
- Ет – молшылық пен тоқшылықтың символы,
- Тұз – өмірдің дәмін келтіретін қажеттілік,
- Май – құнарлылықтың белгісі,
- Ұн (немесе тары, күріш) – тоқшылықтың нышаны,
- Сүт – тазалық пен амандықтың символы,
- Дәнді дақылдар – береке мен ырысты білдіреді.
Бұл ингредиенттердің әрқайсысы өзіндік символдық мәнге ие. Наурызкөжені дайындау дәстүрі тек ас әзірлеу емес, сонымен қатар халқымыздың қонақжайлығы мен бірлігін көрсететін маңызды рәсім. "Наурызкөжеден дәм татсаң, жыл бойы тоқ жүресің" деген халық даналығы да осы тағамның мәнін айқындайды.
Наурызкөже – тек көктем мерекесінің басты асы ғана емес, сонымен қатар адам ағзасына пайдалы дәрумендер мен қоректік заттарға бай тағам. Оның құрамындағы жеті түрлі ингредиенттің әрқайсысы денсаулыққа оң әсер етеді.
1. Ағзаны қуаттандырады
Наурызкөженің құрамында ет, дәнді дақылдар, сүт және май бар. Бұл өнімдер адамға қажетті ақуыз, көмірсу және пайдалы майлармен қамтамасыз етеді. Ақуыз – бұлшықеттердің қалыпты жұмыс істеуі үшін маңызды, ал көмірсулар энергия береді.
2. Ас қорыту жүйесін жақсартады
Көжеге қосылатын тары, күріш немесе басқа да дәнді дақылдар ішек қызметін жақсартады. Олар ағзаға қажетті талшықтармен (клетчатка) байытылған, бұл іш қатудың алдын алып, ас қорытуды жеңілдетеді.
3. Иммунитетті нығайтады
Сүт өнімдері мен еттің құрамында да адам ағзасына пайдалы дәрумендер бар, әсіресе B тобының дәрумендері, кальций және ақуыздар иммундық жүйені нығайтуға көмектеседі. Суық күндерден кейін көктемде әлсіреген ағзаға бұл аса қажет.
4. Денені суықтан қорғайды
Наурызкөженің құрамындағы ет және май жылуды сақтауға көмектеседі. Қазақ халқы бұл тағамды Наурыз мейрамында ғана емес, көктемгі суық күндері де ішкен.
5. Ағзаны тазартуға көмектеседі
Сұйық тағам болғандықтан, Наурызкөже ағзаны артық қалдықтардан тазартып, бүйрек пен бауырдың жұмысын жақсартады. Сонымен қатар, тұзды су электролит балансын сақтауға ықпал етеді.
Бүгінде Наурызкөже Қазақстанның ғана емес, сондай-ақ Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан және Тәжікстан сияқты түркі халықтары мекендейтін елдердің ұлттық тағамына айналған. Заманауи аспаздар бұл тағамды түрлі әдістермен дайындап, кейбіреулері оған бұршақ, көкөніс немесе жаңа дәмдеуіштер қосып, әр өңірдің ерекшелігіне қарай түрлендіруде.
Алайда негізгі мәні өзгеріссіз қалды – Наурызкөже молшылық пен берекенің, достық пен татулықтың символы ретінде әр қазақ шаңырағында дайындалады.
Наурызкөже – бұл тек тағам ғана емес, халқымыздың ғасырлар бойы сақтап келе жатқан мәдени құндылығы. Оның тарихы тереңде жатыр, ал түпкі мәні қашан да береке, молшылық және халықтың бірлігін білдіреді.