2022 жылдың 1 қаңтарынан бастап еліміздің Салық кодексіне кезекті рет елеулі өзгерістер енгізілмек. Мұндағы бір мақсат – фискалды саясаттың желісімен бюджетті толтыру болса, ендігі бір мақсат – көлеңкелі экономиканы жарыққа шығару. Жаңашылдықтардың ішінде ел аузында «Гугл салығы», «майнинг салығы» аталып жүрген алымдар да бар. Жалпы, биылғы өзгерістердің реттеушілік және алымшылық сипаты басым. Ендеше, бұл сала Елбасы жариялаған «Салық ривизиясынан» бері қаншалықты өзгерді? Жаңа жылдағы жаңашылдықтар қандай?
Майнингтен елімізге пайда бар ма?
Салық заңнамасы – ұдайы өзгерістерге ұшырап тұратын нормативтердің бірі. Тіпті, кейде ол өзгерістер өтіп кеткен датамен де енгізіліп жатады. Мұндай жергілікті өзгешелік қателіктерге ұрындырмауы үшін мұндағы жаңашылдықтарды үнемі қадағалап отырған жөн. Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдардың салық есебіне бөлек бухгалтер ұстайтыны сондықтан. Ендеше, қандай өзгерістер нақты қабылданып, қолданысқа енетініне назар аударып көрелік. Мұндай өзгеріс саны – 10. Солардың негізгілері мыналар: Қосымша құн салығы (ҚҚС) бойынша есепке қоюға арналған минимумды айналым 1 қаңтардан бастап Республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген айлық есептік көрсеткіштің (АЕК) 20 000 мәрте көлемін құрайды; Шетелдік интернет-компаниялардың ҚҚС есептеу және төлеу тәртібіне қатысты (Google салығы) Салық кодексінің 25 бөлімі қолданысқа енгізілмек; Банктік есепшот бойынша операциялар міндеттемелерді өтеген күні қайта жанданатын болады; Сатып алушылар жаңа жылдан бастап өзінің жеке сәйкестендіру нөмірі немесе бизнес сәйкестендіру нөмірі (ЖСН/БСН) көрсетілген қадағалау-кассалық машиналарының (ҚКМ) чегін талап етуге құқылы. Сондай-ақ ендігі бір жаңашылдық – тыңнан қосылған 11 Параграф бойынша цифрлық майнингтен төлем алынатыны. Бұл жаңашылықты мамандар жетілдіре түсу қажет деп санайды.
«Майнингке салынатын салық бюджетке айтарлықтай кіріс әкеледі деп айта алмаймын. Әйтсе де, бұл секторды көлеңкеден шығаруға үлкен көмек болмақ. Бірақ оларды тіркеуде және салық төлетуде бірқатар күрделі ахуал болуы мүмкін. Өйткені мұндай компанияларды тиімді қадағалау тетігі әзірге жоқ. Егер майнингке салынатын салық пен Франция, Жапония сынды елдерде енгізілген цифрлық салықты салыстыра қарастырар болсақ, ол жақта салық мөлшерлемесі кірістің белгілі бір пайызына белгіленеді. Ал бізде тұтынған электр энергиясының бір килоВатына бір теңгеден салық салынғалы отыр. Меніңше, мұндай қадам бұл секторды нақты тұтынған электр энергиясын техникалық жолмен жасыруға итермелеуі мүмкін. Сондай-ақ бұл тұста аталған салықты әкімшілендіру бойынша да күрделі ахуал қалыптасуы ықтимал», – дейді «Тұран» университеті доценті Яназия Мусаханова.
Салық кодексінде келер жылы қабылданғанымен, қолданысқа енбей, жоспарда тұратын өзгерістер де бар. Олардың саны – 8. Мәселен, солардың бірқатары, салықты бір жылдан астам уақытқа бөліп төлеуге немесе кейінге қалдыруға мүмкіндік берілетіні. Бұл жағдайда салық төлеуші кепілге жылжымайтын мүлік қоюы керек немесе банктен кепілдік әкелуі қажет; Қоғамдық қадағалауды күшейту үшін салық төлеушінің төлқұжаты қолданысқа шығарылмақ; Мүлік пен кірісті декларациялау бойынша жобадағы «жылжымайтын» сөзі алынып тасталып, мүліктер тізімінде шет мемлекеттерде тіркелген көлік құралдарын да көрсету міндеттелетін болады. Айтуға тұрарлық тағы бір өзгеріс – салықты есептеп шығарудың стандарты (зейнетақы мен сақтандыруды қоса алғанда) ең төменгі жалақыдан (ЕТЖ) Айлық есептік көрсеткішке (АЕК) ауыстырылды.
«Бұл тұста мемлекет өз мүддесін қорғап отыр. Бұл, әрине салық төлеушіге тиімді емес. Мәселен, Салық кодексінің 346-бабында ең төменгі жалақы (ЕТЖ) мөлшері стандартты шегерімдер болып саналатыны айтылған. «...Стандартты шегерім әр күнтізбелік ай үшін қолданылады. Күнтізбелік жыл үшін стандартты шегерімнің жалпы сомасы ең төменгі жалақының 12 еселенген мөлшерінен аспауы тиіс» делінген. Қазір осы есептеу нормасы айлық есептік көрсеткішке (АЕК) ауысып жатыр. Ендеше, оның қаншалықты тиімді екені басы ашық сұрақ боп қалып отыр», – дейді экономика ғылымдарының докторы, «Тұран» университеті Қаржы кафедрасының профессоры Лутпулла Омарбакиев.
Біз биылғы өзгерістердің маңызына ғана тоқталдық. Соның бірі – шетелдік интернет компаниялар жаңа жылдан бастап Қазақстанға салық төлей бастамақ. Мамандар оның жалпы сомасы 2 млрд теңге болады деп болжап отыр. Төлем тәртібі қарапайым болмақ – мекемелерге салықтай есепке тұру міндетті емес.
Фискалдық парадигмадан арылу қажет
Еліміздің салық саясаты сонау реформа басталған 1995 жылдан бері түрліше өзгерістермен жетілдіріле түсті дегенмен, мұнда дамыта түсетін тұстар әлі де баршылық. Өйткені біздегі салық жүйесі – әлеуметтік экономиканы, инвестициялық стратегияны, сыртқы экономикалық қызметті, өндірістегі құрылымдық өзгерістерді және басым салаларды жедел дамытуды мемлекеттік реттеудің неғұрлым белсенді тетігі болғанымен, оны құруда әу бастан фискалдық бағдар таңдалып алынды. Оның бір парасы – алдағы жаңа жылдан бастап енгізілетін өзгерістердің де осы талап аясында қарастырылып отырғаны. Сондықтан да мамандар бізге әлі де болса фискалды парадигмадан бас тарту қажет деп санайды.
«Қазақстандағы салық жүйесінің басты кемшілігі – кәсіпорындардың кірістерінен алым алу арқылы бюджет тапшылығын жоюға бағытталғанында. Сондықтан да ол тәркілеу сипатына ие. Оның экономиканың дамуымен және оның тікелей субъектілері – кәсіпорындардың қызметімен жеткілікті байланысы жоқ. Мұндай қарым-қатынастың кәсіпорындарды шығын мен банкротқа әкелу жағдайлары – Қазақстан нарығының ережесіне айналып отыр. Осы ретте кәсіпорындар жоғары салық салуды болдырмау үшін минималды пайда алуға мүдделі немесе мәжбүр. Бұған бір жағы еркін баға белгілеу кезінде бәсекелестіктің толық болмауы ықпал етіп отыр», – дейді экономика ғылымдарының докторы, Лутпулла Амурулламұлы.
Профессордың айтуынша, қазақстандық салық тетігі бағаның өсуіне қарай салық төлемдері де арта түсетіндей етіп құрылған. Бұл – жүйенің фискалдық мазмұны тұрғысынан өте ыңғайлы, бірақ салық салудың негізділігі тұрғысынан мүлдем қолайсыз. Өйткені мүнда бюджет кірістілігінің өсіп жатқанының тек «иллюзиясы» жасалады, ал іс жүзінде мұның бәрі инфляциялық факторға байланысты. Мәселен, «салық массасын» толтыру процесі жүріп жатқанымен, онымен қатар бюджет тапшылығы да арта түседі. Себебі инфляциялық фактор оның шығыс бөлігіне одан да көп әсер етеді.
«Қолданыстағы салық жүйесінің келесі кемшіліктерінің бірі – экономикада дамудың маңызды пропорцияларын қалыптастыруды ынталандырмайтыны. Бұл пропорционалдылықтың өзегі макро және микро деңгейлерде еңбек өнімділігі мен тұтыну қорының өсу қарқынындағы ара-қатынаста жатыр. Әзірге еліміздегі салық тетігі көрсетілген арақатынасты салықтық әдістермен жанама қолдауға жеткілікті дәрежеде бағдарланбаған. Сондықтан да бізге әлі де болса ойластырылған (салмақты) салық саясатына көшу қажет. Фискалдық рөлмен қатар, ол нарықтың қалыптасуындағы белсенді ынталандырушы функцияны да атқаруы керек. Осы талаптарға сәйкес болу үшін Қазақстанның салық жүйесін реформалауды тоқтатпай одан әрі жүргізе беру қажет. Ол үшін біріншіден тиімділігі төмен салықтарды алып тастау арқылы салық ауыртпалығын жеңілдету және салық жүйесін оңайлатуды және екіншіден, бірқатар салықтық жеңілдіктердің күшін жою, «салықтық әділеттілік» қағидатына сәйкес салық төлеушілер мен салық салынатын кірістер шеңберін кеңейту арқылы салықтық базаны кеңейтуді ұсынамын», – дейді профессор.
Әрине, бұл бағытта көтерілер мәселелер әлі де болса, аз емес. Белгіленген талаптар біртіндеп орындалып келеді. Оған Салық кодексіне жыл сайын енгізіліп жатқан толықтырулар мен өзгерістер дәлел. Енді осы атқарылып жатқан жұмыстардың халыққа, яғни салық төлеушіге түсінікті болуы үшін насихат жұмыстарын жүргізу қажет. Өйткені бізде ең азы салық төлеуші мәдениеті қалыптаспаған. Оны қалыптастыруға мүдделі болуы тиіс тиісті органдар қарапайым түсіндіру жұмыстарын жүргізбейді. Қалай болғанда да, фискалдық парадигма тек жүйенің жүзеге асыру тетіктерін ғана емес, мұндағы қызметкерлердің де өмірлік ұстанымын жаулап алған секілді.
