Бұл өзгерістер Мемлекет басшысының «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында айтылған тапсырмаларын іске асыру мақсатында қабылданды. Соңғы жылдары елімізде көптеген, соның ішінде сот төрелігі саласында жүйелі және маңызды өзгерістер болып жатқаны рас. Осы ретте біз адвокат Әлімжан Жұбатқановпен бұл мәселе төңірегінде әңгіме өрбіткен едік.
– Әлімжан мырза, бұқара халық сұранысы көпшілік жағдайда сот билігі арқылы реттелетіні рас. Мемлекет басшысы 2023 жылғы қыркүйектегі Жолдауында қоғамда заң үстемдігі берік орнығып, сот төрелігі әділ атқарылуы үшін судьялар корпусын шұғыл түрде жаңартып жасақтау қажет екенін алға тартты.
– Кеңес заманында соттарды халық сайлаған, соның ішінде автономды мемлекеттердің халқы аудандық соттарды 5 жыл мерзімге сайлайтын. Жалпы, соттарды халық сайлағаны дұрыс, қазіргі сот жүйесі бізде аудандық соттар, облыстық соттар және Жоғарғы Сот болып үш сатылы соттан тұрады. Соттардың мәртебесі «Сот жүйесі мен соттардың мәртебесі» туралы заңмен бекітілген. Алайда аудандық соттарды Президент тағайындағаннан кейін бәрібір де облыстық соттарға деген бағыныштылық болады. Облыстық соттың жиналысына қатысады, қаралған істердің статистикасы бойынша есептерін береді, аудандық соттың төрағаларына резервті облыстық сот ұйымдастырады және аудандық соттың судьяларының тәртіптік жауапкершілікке тарту туралы мәселесін облыстық соттың пленарлық отырысында материалдар қаралып, Жоғарғы Сот кеңесіндегі қазылар алқасының қарауына беріледі. Аудандық соттарда облыстық сотқа жалтақтап қарайтындай қорқыныш болмауы керек, себебі үстінен бақылау жасайды. Мәселен, аудандық соттың судьялары кейбір істі ақтайын десе апелляциядан қорқуы мүмкін. Себебі апелляциялық инстанцияның аудандық соттардың шешімдері мен үкімдерін бұзып жіберетін құзыреті бар. Сондықтан аудандық соттар тек сайланған жағдайда толық тәуелсіз болады. Бұрынғы Жоғарғы Соттың төрағасы Мұсабек Әлімбеков «Қазақстан қоғамындағы сот жүйесінің даму негіздері» деген халықаралық конференцияда соттарды сайлау керек екенін айтып өтті. Жалпы, мұны халықтың көбі қолдап отыр. Біздің еліміз демократиялық жолмен сайлау жүйесіне қадам басып келе жатқанын атап өтуге болады. Мұның бір дәлелі – ауылдық округтік және аудан әкімдерін сайлау жүйесі енгізілген болатын. Мәжіліс депутаттығына партиялық тізімнен бөлек, бірмандатты сайлау жүйесі енгізілді. Яғни, елімізде көптеген заң жетілдіріліп, алға қарай жақсы жағынан дамып келеді. Еліміздің Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы «Халық үніне құлақ асатын мемлекет», «Әділетті, жаңа Қазақстанға қадам жасаймыз» деп сол жолда бірқатар реформа енгізіп келеді. Жаңа айтып кеткен ауыл, аудан әкімін және бір мандатпен мәжіліс депутатына сайлау осының көрінісі екенін көруге болады. Бұл соттарды сайлау жүйесі бұрын кеңес заманында Қазақстанда болғандықтан, судьялар тәуелсіз болуы үшін қайтадан сол сайлау жүйесіне оралуымыз қажет. Америка Құрама Штаттарында 50-ге жуық штат болса, сол штаттардағы соттарды халықтың өздері сайлайды. Сондай-ақ Швейцарияда да соттарды халық сайлайды. Тіпті, партия арқылы да сайлана береді. Ал біздің елде сот болу үшін Жоғарғы Сот кеңесіне 30 жасқа толған азамат, 5 жылдан астам заң саласында тәжірибесі бар азаматтар құжаттарын тапсыра алады. Ол жерде біліктілігін тексеруге компьютерлік 8 пән бойынша тест тапсырады, эссе жазады, кейс есептерін шығарады, содан кейін психологиялық тесттен өтеді, Ұлттық қауіпсіздік департаментінің психологтері әңгімелесу өткізеді. Көп азамат осы психологиялық тесттен өте алмай жатады. Себебі мұны соншалықты қиындатып қойған. Психологиялық тест тапсырғанда қай жерінен қате кеткені ашық түрде жарияланбайды. Одан кейін 6 айдан соң ғана қайта тапсыра алады. Бізде көбіне судьялыққа өтіп жатқандар – сот хатшылары. Соттың хатшылары хатшы болып жүріп, Жоғарғы Сот төрелігі академиясында оқып, содан соң судья болады.
– Мемлекет басшысы бірінші кезекте барлық судьяның мәртебесін теңестіруді, олар өзінен жоғары тұрған әріптестеріне тәуелді болмау қажет екенін атап өтті. Қоғамда судьялар үкім шығарылған азаматты ақтауға қорқады деген пікір бар. Сіз айтып отырған ұсыныс осы олқылықтарды жоя ма? Сіздің ойыңызша, соттар ешкімге жалтақтамауы үшін не істеуіміз керек?
– Әлеуметтік әділеттілікке қол жеткізу үшін сот тәуелсіз болуға және тек Конституция мен заңдарды басшылыққа алуға тиіс. Оған ешқандай қысым көрсетілмеуі керек. Иә, аудандық соттардың шығарған шешімдері мен үкімдерін облыстық соттар апелляциялық алқасы көп жағдайда өзеріссіз қалдырып жатады. Арыз-шағымдар қаралмайды деп наразылығын айтып жатқан азамат көп. Осыған байланысты апелляциялық соттардан аудандық соттар қорықпай шешім шығару үшін аудандық соттың шешімін, басқа облыстық апелляциялық сот қарайтындай етіп жүйені өзгерту қажет. Себебі сол аудандық соттың судьясын облыстық соттар таниды. Сондықтан соттардың беделін арттыру, қызметін жетілдіру бағытында жүйелі және күнделікті қажырлы жұмыс қажет.
– Сонымен қатар Президент биылғы Жолдауында кассациялық деңгейде болып жатқан реформаларды да атап өтті. Оның ішінде судьялардың әлеуметтік кепілдігі, кәсіби біліктілігін қамтамасыз ету мәселесі өзекті екені рас. Осы кассациялық сот туралы сіздің пікіріңізді білсек...
– 2023 жылғы 12 қыркүйекте Президент Қасым-Жомарт Тоқаев еліміздің бизнес-қоғамдастығының өкілдерімен кездесуде, Жоғарғы Соттың кассациялық сатысында істердің 5% пайызға жуығы қаралатынын айтып, дербес кассациялық инстанция құру керегін айтқан болатын. Соған байланысты қазір заңгерлер осы мәселені талқылап жатыр.
Осыған орай барлық іс санаттарының кассациялық тәртіпте қайта қаралуына мүмкіндік жасап, азаматтар мен заңды тұлғалардың өз құқықтарын толық жүзеге асыруға мүмкіндік жасау. Дербес кассация сатысы әлемнің көптеген елінде, Түркия, Ресейде бар.
Кассациялық соттарға халықтың көңілі толмайтыны рас. Себебі кассацияға күшіне енген істер бойынша қайта қарауға өтінішхат жазсаңыз, олар қараудан бас тартып, қарауға негіз жоқ деп кері қайтарып жібереді. Бір мысал айтайын. Мен Ақтаудағы бір әйелдің ісі бойынша Жоғарғы Соттың кассациясына үкімнің күшін жойып, толық ақтауды сұрап және мүлкін қайтаруды жазған едім. Кассациялық сот өтінішті қарамастан үкім заңды, негізді, дәлелдемелер бар деп қараудан бас тартты. Мен тәжірибелі адвокат болғандықтан, осының қыр соңынан қалмай Жоғарғы Соттың бұрынғы төрағасы Жақып Асановтың қабылдауына кіріп, аталған іс бойынша кассациялық соттың негізсіз қарамай қайтарғанын айтып, М. деген азаматты ақтауды және 2 қабатты үйін заңсыз тәркілегенін дәлелдеп жеткіздім. Себебі ол мүліктің қылмыстық жолмен келмегенін, өзі несие алып үй салғанын, оның құжаттармен дәлелденгенін айтып, өзіне қайтаруды сұрадым. Төраға тек мүлікті қайтарумен келісіп, кассациялық сатыға қайта қарауға ұсыныс енгізді, сол ұсыныстан кейін кассациялық соттың 3 судьясы үкімді өзгертіп, М. деген азаматтың мүлкін қайтаруға шешім шығарды. Әрине, бұл үлкен жетістік! Негізінде, ол әйелді толық ақтау керек еді. Себебі оның кінәсін дәлелдейтін айғақтар жеткіліксіз еді. Бірақ соның өзінде судьялар төрағаға істі дұрыс баяндамағанның кесірінен іс жан-жақты объективті дұрыс қаралмаған деп ойлаймын. Істерді төрағаға баяндайтын судьялар, дұрыс баяндамаса іс нәтежелі қаралмайды. Жалпы, айта берсек, осындай жапа шеккен жандар өте көп-ақ! «Заңсыз әртүрлі мерзімге сотталдым» деп жылап-еңіреп, әділдік іздеп жүрген азамат көп. Кассациялық сот процестерін өткізіп, жазықсыз адамдардың ісін қайта қарайтын болса, әділдікке қол жеткізіп, тіпті көбінің ақталатындай мүмкіндігі болар еді деп ойлаймын. Қылмыстық процестік кодекстің 484-бабында кассациялық сот қарауына кедергі келтіріп қойған заң нормалары бар. Мәселен, онда қылмыстық теріс қылықтар және онша ауыр емес қылмыстар туралы істерді қарауға жатпайды делінген. Бұл заң нормалары сотталған азаматтардың кассациялық сотқа шағымдануға құқықтарын шектеп қойған. Сондықтан бұл нормаларды алып тастауды қажет етеді. Жазықсыз азаматтарды өздерінің кінәлі емес екенін сотта дәлелдеу құқығынан айырмауымыз қажет. Сонымен бірге Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодекстің 851-бабына сәйкес кассациялық сот, аудандық соттың қаулысы бойынша адамдардың өмірі, денсаулығы үшін не Қазақстан Республикасының экономикасы мен қауіпсіздігі үшін орны толмас ауыр зардаптарға алып келуі мүмкін болатын істерді ғана қарайды екен, басқа істерді қарауға шектеу нормасын енгізіп қойған. Бұған көптеген құқығы бұзылған азамат наразы! Сондықтан көптеген азамат жол-көлік оқиғасы, бұзақылық, тағы басқа істер бойынша кассацияға шағымдану құқығынан шектелген. Дербес кассациялық сот құратын болсақ, осыны ескеріп заңдағы шектеулерді алып тастау қажет. Ең бірінші кезекте азаматтардың құқықтары мен бостандықтары қорғалуы керек. Дербес кассациялық сот біраз мәселені шешеді деп ойлаймын. Ол үшін штат санын көбейтіп, жаңа соттарды сайлау қажет.
Сонымен қатар айта кететін жағдай, кейде құқығы бұзылған азаматтар білікті адвокат таппай, біраз ойланып, толғанып әркімнен кеңес сұрап жүрген кезде шағымданатын мерзімдерін өткізіп алып опық жеп жатады. Соның ішінде «Соттарға, облыстық соттың апелляциясына және Жоғарғы Соттың кассация сатысына бұзылған құқықтарымызды қорғап қалай шағымданамыз?» деген мәселе туындап жатады. Мұндай кезде адвокаттың көмегіне жүгінуге тура келеді не болмаса маған тікелей хабарласып, құқықтық кеңестер алуына болады.
– Президент сот жүйесін реформалау аяқталмайтынын, ол соттан тыс мамандардың көмегімен жетілдірілетінін айтқан еді. Жалпы сот жүйесінің дамуына тағы қандай кедергілер бар?
– Тағы бір мәселе – Астана және басқа кейбір облыстарда, сот процестерінің 80 пайызға жуығы көбіне ресми тіл орыс тілінде өтіп жатады. Оған себеп – талапкерлер мен жауапкерлердің және заңгер өкілдерінің қазақ тілін еркін білмеуінде. Мәселен, талапкер қазақ болғанымен, оның өкілі заңгер қазақ тілін білмегендіктен, талап арыздарды сотқа орысша береді. Соған сәйкес, сот істерді орысша қарауға мәжбүр болады. Яғни, тепе-теңдік жоқ десе де болады, ресми тіл орыс тілінің мәртебесі жоғарылап кеткен. Осыған заңмен шектеу қойып, талап арыздарды тек қазақ тілінде беру керек. Ал сот процесінде тараптарға түсініксіз болса, онсыз да аудармашы беріледі. Орыс тілі қазақ тілінің дамуына кедергі келтіріп отыр. Кейбір соттар тіпті қазақ тілін білмесе де қызметке өтіп кетіп жатыр. Мұның бәрі қазақ тіліне деген құрметтің болмауында.
– Сот билігінің мақсаты – азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз ету. Жалпы, соңғы уақытта тұрмыстық зорлық-зомбылық жиі өршіп тұр. Содан кейін билік те бұған аса назар аударып тиісті шаралар қабылдап жатыр. Осы жөнінде не дейсіз?
– Бүгінде зорлық-зомбылық мәселесінің өршуіне байланысты қоғамда қатты наразылық туып, жаппай Президенттің атына ашықхаттар жолдана бастаған еді. Оның ішінде Бала құқықтары жөніндегі уәкіл ана мен балаларды қорғауды құқықтық тұрғыда жетілдіру де бар. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев тарапынан бұл қолдау тапты. Балаларды мемлекеттің қорғауы, әрине жөн. Балаларына қарамайтын, олардың оқуымен, жағдайымен айналыспайтын ата-аналар көп-ақ. Осындай жағдайда сот азаматтардың ата-ана болу құқығын шектеп, не болмаса айыруға дейін барып, балаларды мемлекет қарамағына алу жұмыстарын да жүргізеді. Ал енді үйде отбасылық ұрыс-жанжалға келетін болсақ, әйелдер күйеуінен таяқ жеп, қорғансыз күйге түспес үшін бұл бағытта заңдар күшейтілген. Тұрмыстық зорлықтан зардап шегушілер өміріне не денсаулығына қауіп төнгенде полиция шақырады. Ал қызметкерлер келген кезде агрессорларға қарсы арыз жазудан бас тартады. Көбіне полиция келіп кеткеннен кейін отбасындағы жанжал әрі қарай жалғасып, кейде бұл ауыр жағдайға әкеліп соғып жатады. Ұсынылған түзетулер зардап шегушінің арызынсыз Әкімшілік құқықбұзушылық туралы іс қозғауға мүмкіндік береді. Хаттама толтыру үшін куәгерлердің, көршілердің айғақтары немесе бейнебақылау камераларының жазбалары жеткілікті болады. Ал соңғы шешімді сот қабылдайды. Кейде осыны пайдаланып, әйел адамдар да күйеуіне қарсы провокация жасап, «Мені ұрып-соқты, қоқан-лоқы жасады» деп 102-ге хабарласып, полиция өкілдерін шақырып, жалған ақпарат беріп жатады. Мұндай жағдайлар жетерлік. Осы жағын да ескеріп, еркектердің жазықсыз жапа шегуіне жол берілмеуі керек. Сондықтан жала жауып, 102-ні шақырған әйелдерді де жазаға тарту мәселесін қарастыру қажет.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Наурызбек САРША