2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап ҚР ҚК 345-1 бабына өзгерістер енді. Бұдан былай мас жүргізушілерді бұрынғыдан да қатаң жаза күтіп тұр. Ішімдікке сылқия тойып көлік тізгініне жармасқандар енді он жылға сотталып, жүргізуші куәлігінен өмір бойына айырылуы мүмкін. Бұған елдегі жол-көлік оқиғасы көрсеткішінің өсуі себеп. Үкімет осылайша Қазақстан жолдарын қауіпсіз етпек. Ендеше бұл бастамадан не шығарын сараптап көрейік.
Жол апатының азаймай тұрғаны рас. Тіпті бұл көрсеткіш соңғы жылы артқан. Статистикаға сүйенсек, 2019 жылдың 11 айында барлығы 14 835 жол-көлік оқиғасы тіркелген. Қаза тапқандар саны – 2111, жараланғандар – 19 579. Былтыр дәл осы уақыт аралығында 14,2 мың оқиға тіркеліп, 20,2 мың адам зардап шеккен болатын. Бұл деректер Президенттің мас жүргізушілерге арналған жазаны қатайту туралы тапсырма беруіне түрткі болды. Қасым-Жомарт Тоқаевтың нұсқауымен ҚР ҚК 345-1 бабына өзгерістер еніп, 2020 жылы 1 қаңтардан бастап күшіне енді. Бұл туралы ОКҚ-де өткен брифингте Бас прокурордың орынбасары Марат Ахметжанов мәлімдеген болатын. Оның айтуынша, жыл сайын мас күйінде көлік жүргізген 30 мыңнан астам жағдай тіркеледі. Мас жүргізушілердің салдарынан болған апаттан биылдың өзінде 1000-нан астам азамат зардап шеккен. «Енді заң бойынша қаннан алкоголь табылса, онда ол бірден ауыр қылмыс санатына жатқызылып, татуласуға мүмкіндік берілмейді. 7 жылдан 10 жылға дейін өмір бойына бас бостандығынан айырылады, жүргізуші куәлігінен өмір бойына айырылады. Егер азамат белгілі бір мерзімге жүргізуші куәлігінен айырылып, кейін оны алған соң қайтадан ұсталып, көліктің рөліне мас күйінде отырғаны белгілі болса, онда көлік жүргізу құқығынан өмір бойына айырылады», – деп нақтылады М.Ахметжанов.
Бұдан бөлек, айыппұл көлемі де артқан. Негізінен бұл АЕК өсуіне байланысты. Биыл ол 2651 теңгеге жетті. Яғни біз бұл мәселені жүргізушіні ғана жазалау әдісімен шешпекпіз. Алайда таяқтың екі ұшы бар екенін естен шығармаған жөн. Мәселен түнгі 11-ге дейін ішімдіктер самсап тұратын дүкендер мен масайғанша ішуге мүмкіндік беретін мейрамханалар тұрғанда көлігі бар азаматтың татып алмауы қиындай түспек. Әзәзілдің азғыруынан адамдарды сақтау үшін алдымен алкоголь айналымын реттеген абзалырақ болмай ма?
Біздің елде 21.00-12.00 арасында құрамында этил спиртінің үлесі 30 пайыздан жоғары сусындарды сатуға тыйым салынған. Ал 30 пайыздан төмен болса 23:00 мен 08:00 аралығында сатылмайды. Демалыс күндері 00:00-ге дейін рұқсат етілген. Қалған уақытта лицензиясы бар кез келген дүкен алкогольді емін-еркін саудалай алады. Тұтынушының жасы 21-ге жетсе болды. Бұл нормаларға қарап отырып, заңымыздың әлі де солқылдақ екенін көруге болады. Сөзіміз дәлелді болу үшін шетелдегі алкоголь айналымын қадағалайтын ережелерді мысалға келтірсек. Скандинав елдерінде ішімдік тек мемлекеттік сауда нүктелерінде ғана сатылады. Швецияда алкогольді 10.00-18.00 арасында, сенбі күні 15.00-ге дейін сатып алуға болады. Ал жексенбі мүлде сатылмайды. Норвегияда да алкоголь өндіріп, сататын бір ғана желі бар. Финляндияда ішімдік саудасы жәй күндері 10.00 мен 17.00 арасында, сенбі 14.00-ге дейін ғана жүреді. Жексенбі арақ-шарап дүкендері жабық. Испания стадиондарында алкогольдің кез келген түрін сатуға тыйым салған. Ал оның Каталония автономиясында 2009 жылдан бастап ішімдік жарнамасын жасауға болмайды. Сондай-ақ Денсаулық сақтау министрлігінің қолдауымен бұл аймақта тегін алкоголь таратып келушілерді шақыру заңмен қудаланады. АҚШ-тың әр штатында ереже әртүрлі. Мәселен, Калифорнияда барларға да, дүкендерге де түнгі екіден таңғы алтыға дейін алкоголь сатуға тыйым салынған. Ал Колорадода 3,2 пайыздық сырадан басқа ішімдіктер тек арнайы дүкендерде сатылады. Штаттардың басым бөлігінде жексенбі күні алкоголь сатылмайды. Кейбіреуінде сайлау мен Рождество кезінде де сатуға тыйым салынған. Осыған ұқсас заң Канадада да бар. Бұл елдегі алкоголь дүкендері сенбі күні 13.00-де дүйсенбіге дейін жабылады. Алкогольді дүйсенбіден жұмаға дейін 09.00-13.00 және 15.00-19.00 арасында мемлекеттік желілерден ғана алуға болады. Франция болса 18.00-08.00 арасында мемлекеттік автожолдар бойындағы мейрамханалар мен дүкендерге ішімдік сатуға тыйым салған. Сондай-ақ алкогольдің жарнамасын жасауға да болмайды. Тіпті көрші Ресейдің өзінде ішімдік сату мерзімін 22.00-ге дейін қысқартқан. Яғни ащы судың зардабын азайтуға әлем халқы мықтап кіріскен. Жоғарыда көрсеткендей дамыған елдердің басым бөлігінде демалыс күндері ішімдік сатылмайды. Яғни, сенбі-жексенбідегі ащы су саудасынан түсетін пайда адам өмірін арзандатпайды. Сондай-ақ арақ-шарапты тек арнайы дүкендерде сату практикасы бар. Бұл да заңсыз алкоголь айналымын азайтудың жақсы құралы.
Алайда біздің елде қордаланған мәселелер бір бұл емес. Бүгінде алкоголь айналымын қадағалайтын Қаржы министрлігі департаменті жанынан құрылған басқарма ғана бар. Ол арақ-шараптан басқа да акцизді өнімдерге жауапты. Бірақ бұл өнімдердің ішінде ішімдік пен темекіден басқасы дәл осындай әлеуметтік, медициналық сипатқа ие емес. Сондықтан мамандар шетелдегідей бұл мәселемен айналысатын жеке орган құруды ұсынуда. Мәселен, бұл АҚШ-та федералды деңгейдегі мекемелер болса, Ресейде ішімдікті 300 қызметкері бар «Росалкогольрегулирование» деп аталатын орталық аппарат қадағалайды.
2019 жылы жол апатынан бір ғана адам көз жұмған Норвегия астанасындағы жағдай ел назарын аударғаны рас. Биыл Осло көшелерінде бірде-бір жаяу жүргінші қаза таппаған. Бұған қала ішіндегі жылдамдықтың азаюы, жол сапасының жақсаруы сынды факторлар әсер еткен. Оған жоғарыда айтылған алкоголь нарығындағы мемлекеттік монополияны қосыңыз. Жолдарының құрылысы жағынан бізге ұқсас Корей елінде де жол апаттарымен жылдамдықты шектеу арқылы күреседі. Кәріс ғалымдарының зерттеуі бойынша жылдамдықты 10 пайызға қысқарту арқылы адам өлімін 50 пайызға азайтуға болады. Мысалы, бұл елде күре жолдармен сағатына 100 шақырым жылдамдықпен ғана жүруге болады. Елді мекендерде жылдамдық 60 км/сағ-тан аспау керек. Мектептердің жанында 30, оған жақын маңдарда сағатына 50 шақырымнан аспауы тиіс.
Көріп тұрғаныңыздай, жол апатының санын азайту үшін айыппұлды көбейтіп, жазаны қатайту жеткіліксіз. Кешенді шаралар қолданған кезде ғана мәселе шешімін таппақ. Ал заң қабылданған кезде Конституцияда көрсетілгендей, мемлекеттің басты байлығы – адам, яғни адам өмірі мен оның сапасы екенін есте ұстаған абзал.