Қарағанды қаласында 10 көшенің атауын өзгертуге қатысты қоғамдық тыңдау өтті. Достық үйінің үш залында өткен қоғамдық тыңдауға мыңнан аса адам қатысты. Қала тұрғындарының арасында Ленин көшесіне Абай Құнанбайұлының есімін беруге қарсы шыққандар аз болмады.
Облыс орталығындағы идеологиялық тұрғыдан ескірген көше атауларын өзгертуге жергілікті билік бір жыл дайындалды. Осыдан екі жыл бұрын Қарағанды қаласының әкімдігі қаладағы 16 көшенің атауын өзгерткен болатын. Ол кезде қоғамдық тыңдауға 400-ге жуық адам қатысып, 90 пайыз қатысушы қолдады. Сол жолы биліктің көше атауларына жеке тұлғалардың есімін беруге тәуекелі жетпеді. Қала шетіндегі көшелерге жалпыға ортақ атауларды ұсынды. 3-кочегарка көшесіне – Ардақ, Батарейная – Қайнар, Болотная – Бірлік, Коминтерн – Ынтымақ, Мануфактурная – Аққайын, Пионерская – Саялы, Рабкоровская – Серпін, Совхозная – Өркен, Социалистическая – Арман, Торпедная – Арай, Насыпная – Жағалау, Отвальная – Талды, Паровозная – Береке, Портовская – Саяхат, Пикетная – Самал, Пахотная Тұмар болып өзгерді. Соңғы онжылдықтағы алғашқы тыңдау болғандықтан, қала тұрғындары бұл шешіммен келісті. Биыл халықты мұндай атаулармен алдарқата алмайтынын түсінген билік орталық көшелерге елге танымал, еңбегі сіңген қайраткерлер мен тұлғалардың есімін қоюды ұйғарыпты.
Ақын Қасым басқа көшеге лайық
Қоғамдық тыңдауды мәслихат хатшысы Құдайберген Бексұлтанов жүргізді. Қарағанды қаласы әкімдігінің ұсынысымен Қарағандының Волочаевская көшесіне Кеңес Одағының ардагері Камали Дүйсенбековтің, Кувская көшесіне Кеңес Одағының Батыры Қазыбек Нұржановтың, Кривогуза көшесіне қазақ поэзиясының көрнекті өкілі, ақын Қасым Аманжоловтың, Защитная көшесіне этнограф, фольклоршы Григорий Потаниннің, Зональная көшесіне қазақтың ұлттық музакасын зерттеуші Александр Затаевичтің, Олимпийская көшесіне еңбек ардагері Нарманбет Төлеповтың, Приканальная көшесіне Сарыарқа, Ленин көшесіне қазақтың ұлы ойшылы, ақын Абай Құнанбайұлының есімін беру талқыға салынды. Қалада Қасым Аманжолов және Қазбек Нұржанов атындағы көшелер бұрыннан бар. Дегенмен қаладан шалғай орналасқан әрі қысқа қайырылған шолақ көшелер елі үшін кеудесін оққа тосқан батыр мен дауылпаз ақынына лайық емес деп танылып, үлкен әрі ескерткіші орналасқан көшелер берілетін болды. Бұрынғы Аманжолов көшесіне Балқантау, ал Нұржанов көшесіне Мерей атауын беру ұсынылды. Бұл өзгерістер халық арасында қарсылық тудырмады.
Интернеттегі сауалнаманың нәтижесі неге қайшы?
Қарағандыда көше атауын өзгерту әлеуметтік желілерде қызу талқыланды. Facebook-тегі «Где? где? в Караганде» атты пабликте арнайы сауалнама ұйымдастырылды. Сауалнама нәтижесі бойынша 227 адам қарсы болып, 122 адам қолдаған. Бұдан бөлек, осындай сипаттағы посттар жазылып, тарихи атаулар өзгермесін деген ұран тасталды. «Караганда-мать зовет!», «Мы нуждаемся в тебе!», «Наша сила в единстве!» деп ұрандатқан shock_krg, skandal_krg пабликтері желі қолданушыларын қарсы болуға шақырған болатын. Қоғамдық талқылауда осы пікірлерді жазып жүрген бір блогер суырылып сөз сөйледі.
– Осыдан бірнеше күн бұрын әлеуметтік желіде көше атауларының өзгеруіне қатысты сауалнама жүргізілді. Сауалнама нәтижесі көпшіліктің қарсы екенін көрсетті. Бұл көрсеткіш есепке алынбай ма? – деді блогер Иван Инжаков.
Құдайберген Бексұлтанов әлеуметтік желілерге салынған түрлі сауалнамалардың есепке алынбайтынын хабарлады. Интернеттегі авторлардың кейбірі бірнеше жалған аккаунтпен отыратыны және олардың барлығы бірдей қарағандылық болмауы мүмкін екенін алға тартты.
Қазақты ел қылған күн көсем
Жиналғандардың басым бөлігі ұсынылған 9 көшенің атауын өзгертуге қарсы болмады. Тек Лениннің есімін алып тастауға қарсы шықты. Сөз сөйлеушілер де осы тақырыпта пікірталас жасады. Ленин үшін арнайы қызыл ту желбіретіп, қызыл төсбелгі тағып келгендер микрофон бермеді. «Ленин – біздің тарихымыз» деген тұрғындар қазақ халқының тарихын 1917 жылмен ғана байланыстыратынын байқатты. Тәуелсіздік алғаннан бергі 29 жылда елімізде жүргізілген идеологияның көңілдегідей нәтиже бермегені осындайда білініп қалады. Көше атауларын өзгертер кезде туындайтын қарсылықтар соның жемісі. Өзге ұлт өкілдері қазақ халқының тарихын, елі үшін жанын пида еткен тұлғалар туралы білмейді. Сол себепті «қазақты ел қылған, қала тұрғызған, сауат ашқан бізбіз» деп кеуде соғады. Тура осындай пікірлер қоғамдық тыңдауда аз айтылмады.
– Көшелердің атын өзгерту тарихты қайта жазғанмен бірдей. Жаңа көшелер, жаңа шағынаудандар бар, осы атаулар сол жерлерге берілсін, ескі атауларға, Ленинге тиіспеңіздер, – деді Лилия Карташова.
– Біздің аталарымызды атақты Абылай хан мен Бұқар жыраулар арнайы шақырған. Біз өзіміз келген жоқпыз. Бұл елде қала болмаған. Ата-бабаларымызды олар қазақ жеріне қала тұрғызуға шақырды. Менің бабаларым Киевтен, Харковьтан Қазақстанды салу үшін келді. Қарағанды менің ата-бабаларымның арқасында салынды. Бұл қаланың тарихын біз жасадық. Мен Лениннің арқасында өмірге келдім. Сол себепті Ленин көшесінің атын өзгеріссіз қалдыру керек, – деді Нина Серова.
– Ленин атындағы көшелерді Ресей мемлекеті 1991 жылдардан бері ауыстырып тастаған. Оларда ешкім қарсы болып көшеге шыққан жоқ. Ленинград Санкт-Петербург болды. Ресей елі барлық қаласындағы көшелерді ауыстырғанда біз әлі елден ақыл сұрап отырмыз. Тіпті қаладағы Ленин ескерткішін де алып тастау керек, – деді Айтқожа Фазылов.
Ленин көшесін ауыстырмауды сұраған пікірлерге зал сөзін естіртпей шулап, ысқырып, айтқызбады.
Ленин көшесіне Абайдың есімін беруге қарсы пікірлерге ақын Серік Ақсұңқарұлы шыдамады. Ол сахнаға шығып әдемі сөз сөйледі.
– Экономикалық формация кетті, империя құлады, ол құлаған империяның орнына тәуелсіз Қазақстан деген мемлекет келді. Совет үкіметін құлатқан біз емес, коммунистердің өздері құлатты. Менің бір таңғалатыным, сол кездері көшеге шығып, «Совет үкіметі қайда?» деген бірде-бір коммунист болмады. Ленин жайлы айтатын болсақ, баяғыда біз де Ленинді пір тұтқанбыз, коммунист болғанбыз, Лениннің жолы дұрыс екен деп ойлағанбыз. Бірақ бізден бұрын Ленинградты Санкт-Петербург деп неге өзгертіп жібергенін Ресейден сұраңыздар. Қазіргі күні ресейліктер Лениннің орыс халқын иттің етінен жек көргендігі жайлы құжаттарды жарыққа шығарып жатыр. Ендеше, өзге ел түгілі, өз елі жек көрген Лениннің орнында бүкіл адамзатты сүйген Абай тұру керек деп ойлаймын, – деді Серік Ақсұңқарұлы.
«Ленин – біздің тарихымыз» деген тұрғындар қазақ халқының тарихын 1917 жылмен ғана байланыстыратынын байқатты. Тәуелсіздік алғаннан бергі 29 жылда елімізде жүргізілген идеологияның көңілдегідей нәтиже бермегені осындайда білініп қалады. Көше атауларын өзгертер кезде туындайтын қарсылықтар соның жемісі.
ҚарМУ профессоры, тарихшы Жұлдыз Сақтағанова Ленин көшесінің атауы өзгергенімен тарих өзгермейтінін айтты.
– Ленинград қаласы Санкт-Петербург болып өзгергенімен, ол қаланың тарихын ешкім сызып тастаған жоқ. Атақты Ленинград блокадасын ешкім ұмытқан жоқ. Оған барлығымыз құрметпен қараймыз. Тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихы бар, жаңа тұлғалар қалыптасты. Жас ұрпақ соларды білуі керек, – деді ғалым.
Отырысты жүргізіп отырған модератор Құдайберген Бексұлтанов Ресейдің Мәскеу, Санкт-Петербург, Томск секілді бірнеше қаласындағы Ленин атындағы көшелер мен даңғылдардың қандай атаумен өзгергенін баяндап өтті.
Әнші Меруеш Башай әлемнің 44 елінде тұратын қандастардың Қарағандыда ұлы Абайға көше берілетіні туралы хабарды қуанышпен қабылдағанын баяндады. Сүйінші жаңалықтың құрметіне Абай атамыздың «Көзімнің қарасы» әнін орындады. Залға лық толған халық әншімен бірге Абайдың әнін әуелетті.
Мораторийге дейін ауыстырып үлгерді
Қарағандыда көше атауын өзгерту үнемі айғай-шуға ұласады. Әсіресе, кеңес заманынан қалған мұраларды жоюға қарсылық қатты. Қаладағы Ленин ескерткішін орнынан алуға азуы алты қарыс бірнеше облыс әкімінің тісі бата алмай кетті. Сонда қарсы болып жүргендер – сексеннің сеңгіріне шыққан бірді-екілі кейуана. Осыдан бес жыл бұрын облыс әкімдігінің алдында қасқайып тұрған ескерткішті әупірімдеп жүріп, Ленин көшесіне қондырды. Біржола алып тастауға жергілікті биліктің шамасы жетпеді. Өйткені ескінің көзіндей болған Ленин көшесіне құрмет ерекше. Ол көшенің бойына орналасқан көпқабатты үйлердің сыртын билік өз қаражатына жылда сырлап-сылап сәндеп қояды. Басқа көшелердегі үйлерге ондай құрмет көрсетілмейді.
Дегенмен аймаққа жаңадан келген басшы Жеңіс Қасымбек тәуекелге барған тәрізді. Жас басшы енді облыстағы идеологиялық тұрғыдан ескірген көше атауларын өзгертуге бел шешіп кірісіпті. Қаладағы он көшенің атауы өзгеруі – соның айғағы. Әрі қоғамның толысқанының, халық руханияттың жоқшысы болуға кіріскенінің белгісі.
Алайда бір «бірақ» бар. Ол – ономастикаға қатысты шектеу. Биыл Қазақстанда халық санағы өтетіндіктен, көше атауларын өзгертуге екінші жартыжылдықта мораторий жарияланатын-ды. Оған дейін өзгергені өзгерді, ауыспаса келесі жылға қалады. Қарағанды қалалық мәслихатының хатшысы Құдайберген Бексұлтановтың айтуынша, халық қолдағанымен, оны әлі қалалық, облыстық мәслихат депутаттарының талқысына салады. Одан кейін республикалық ономастикалық комиссия қарайды. Содан кейін барып, бұл шешім күшіне енеді. Оған үш-төрт айдай уақыт керек екен. Билік жүйесіндегі қағазбастылық пен бюрократияның түбірімен жойылмағанын ескерсек, биыл бұл көшелердің аты ауыспай қалуы әбден мүмкін. Жыл басындағы алғашқы жеңістің қалай аяқталатынын уақыт көрсетеді.
Көше атауын өзгерту бюджетке салмақ салмайды
Жиналғандарды көше атауларын өзгертуге қанша қаражат жұмсалатыны қызықтырды. Оған кететін қаражатқа жол жөндеп, аз қамтылған отбасыларға неге берілмейді деген сауалдар қойылды.
– Мен Қарағандының қарапайым тұрғынымын. Осында тудым, өстім. Көше атауларының өзгеруі дұрыс делік, иә тарихты білуіміз қажет. Бірақ мені толғандыратын басқа мәселе, Қазақстан Республикасының азаматы ретінде салық төлеймін, ендеше менің ақшамды неге көше атауларын өзгертуге қолданады? Оның орнына қалада жылы аялдама орнатуға болады ғой. Оның орнына жағдайы төмен отбасыларға, мүгедектерге, жетім балаларға көмектесейік, көше атауларын өзгертуге әр кезде үлгереміз, – деді Ержан Рысбаев.
– Ономастикалық комитет көше атауларының өзгеруіне жұмсалатын қаржыны өз мойнына ала ма? Бұл көшелерде тұратын тұрғындардың көпшілігі егде жастағы адамдар, зейнеткерлер. Олар көше атауын өзгерткені үшін неге қалтасынан ақша шығаруы қажет? – деді Иван Инжаков.
Тіл басқармасының маманы Баян Сейітбекова шығынды толығымен мемлекет өтейтінін және он көшедегі мекенжай тақтайшаларын өзгертуге шамамен 3,5 млн теңге көлемінде қаржы жұмсалатынын хабарлады.
– Қазақстанның «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы» заңының 6-бап, 2- тармағында «Жылжымайтын мүліктің сәйкестендіру сипаттамаларының өзгеруі мемлекеттік органдардың шешімі бойынша болған жағдайда, оның ішінде елді мекендердің атауы, көшелердің аты, сондай-ақ үйлер мен өзге де құрылыстардың реттік нөмірлері (мекенжайы) өзгерген кезде немесе Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысын реформалауға байланысты кадастрлық нөмірлер өзгерген кезде мұндай өзгерістерді тіркеу құқық иеленушіге жүктеле алмайды және өтеусіз жүзеге асырылады» делінген. Яғни, «көше атауы өзгерсе қаншама қаражат жұмсалады, халық құжат ауыстыру машақатына ұшырайды» деген пікір орынсыз. Барлық шығынды мемлекет өз мойнына алады. Тұрғындарға құжат ауыстырып, әуре-сарсаңға түсудің қажеті жоқ. Үйдің немесе жердің құжаттары алып-сату немесе басқа адамның иелігіне берілген жағдайда ғана жаңа дерекпен рәсімделеді, – деді Баян Сейітбекова.
Қайта-қайта көтерілген бұл сұраққа жергілікті кәсіпкер, «Нәтиже» сүт өнімдері компаниясының директоры Ерлан Әшім жауап берді. Ол ортаға шығып, көше атауларын жаңартуға кететін шығынды өз компаниясы есебінен өтеуге уәде берді.
– Біздің компания жылына республикалық бюджетке 250-300 млн, ал облыстық және қалалық бюджетке 500 млн теңге салық төлейді. Біз бұдан да көп төлеуге, яғни көше атауларын өзгертуге кететін шығынды толығымен өз мойнымызға алуға әзірміз, – деді кәсіпкер.
Тәуелсіздік алған 29 жылда Қарағандыда 73 көше атауы жаңарды. Жалпы алғанда, қалада 720 көше бар.
Ләззат ҚОЖАХМЕТОВА,
Қарағанды облысы