Биыл өңірлердегі оқушылардың белгілі бір тобы Ұлттық бірыңғай тестілеуге дайындық үшін қиналмаса болады. Еліміздің ауылдық жерлеріндегі орта мектептердің жоғары сынып оқушыларын ҰБТ-ға волонтерлер дайындайды. Иә, олар биылғы мектеп бітірушілердің ағылшын тілі, компьютер және құқықтық сауатын көтеруге көмектеседі. Бірден айтайық, бұл жеңілдік мектеп түлектерінің бәріне бірдей бұйырмайды. Азаматтық бастамаларды қолдау орталығы (АБҚО) арқылы үкіметтік емес ұйымдарға үлестірілетін мемлекеттік гранттар жоспарындағы осы және өзге де мәселелер назарымызды аударды, сол туралы сөз етуді жөн көрдік.
Волонтерлер шоғыры қалыптасады
Жалпы, биыл АБҚО арқылы үкіметтік емес ұйымдарға 1 млрд 131 млн теңгеден астам мемлекеттік грант конкурс арқылы беріледі.
Биылғы гранттың ерекшелігі сол, іс-шаралардың басым бөлігі Волонтер жылымен байланысты түзілген. Оның бір мысалы сөз басында айтылған Birgemiz: Bilim жалпыұлттық жобасы. Жобаға АБҚО арқылы 231 млн теңгеден астам қаржы жұмсалады. Бұл қаржыдан әр аймақ үшін 15 млн теңгеден беріледі.
Ал денсаулық сақтау саласы бойынша Birgemiz: Saýlyq жалпыұлттық жобасында науқастарды күтуге, оның ішінде хоспистерде, онкологиялық диспансерлерде көмек көрсетуге де волонтерлер тартылады. Барлық облыстар мен Алматы, Шымкент және Нұр-Сұлтан қалаларында жүзеге асатын бұл жоба шеңберінде Алматы қаласында, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан облыстарында волонтер болуға ниет білдірушілер үшін консультациялар, кездесулер мен оқыту іс-шараларын өткізу үшін 3 орталық құрылады. Сонымен бірге волонтерлік бастамаларды қолдауға бағытталған байқаулар ұйымдастырылады, шағын гранттар (әрбір грант 300 мың теңгеге дейін) беріледі.
Қоршаған ортаны қорғау, өзендер мен ормандарды тазалау, ағаш отырғызу, қоқыстарды сұрыптауға үйрететін Birgemiz: Taza Álem жобасын жүзеге асыру кезінде Алматыда, Батыс Қазақстан, Қостанай облыстарында волонтерлерге кеңес беретін орталықтар құрылады.
Қарттар үйлеріне, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарына волонтерлерді тарту Birgemiz: Qamqor жобасы шеңберінде іске асады. Ал жоғалған адамдарды іздестіру, зілзала тәуекелдерін азайту, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың салдарын жою жұмыстарын, отандастарымыздың Екінші дүниежүзілік соғыстағы ерліктері туралы баяндайтын құжаттарды іздестіруге волонтерлерді тарту мақсатында Birgemiz: Úmit жобасы қолға алынбақ.
Жетім балаларға, толық емес және көпбалалы отбасылардағы балаларға көмек көрсету Birgemiz: Sabaqtastyq жобасы арқылы жүргізіледі. Тарихи-мәдени мұра нысандарын сақтау жобаларына да волонтерлерді тартып, Birgemiz: Asyl мura жалпыұлттық жобасын іске асыру жоспарланған. Бұл жобалардың әрқайсысына (Birgemiz: Bilim жобасынан басқа – ред.) 55 млн теңгеден астам қаржы қарастырылған.
Мың бала қалай таңдалады?
Бұл жобалардың барлығы Волонтер жылымен байланысты екені белгілі. Атаулы жыл өткен соң АБҚО-ның мемлекеттік грант жоспарының атауы өзгеруі бек мүмкін. Себебі бұған дейінгі грант жоспарларында «Рухани жаңғыру» бағдарламасына басымдық берілген-ді. Биыл аталған бағдарламаға қатысты тапсырыс аз, сондықтан келер жылы волонтерлер жобадан «қуылып» жатса, таңғалмаймыз. Қалай десек те, биылғы мектеп бітірушілердің жолы болғалы тұр. Өйткені волонтерлер ауыл-аймақтағы мектеп бітірушілерді ҰБТ-ға дайындайды, бұрын-соңды ауыл жақта мұндай жоба болған емес. Бірақ жоғарыда тілге тиек еткеніміздей, бұл мүмкіндікті бір облыстың мың баласы ғана пайдалана алады: ауылдық жерлердегі орта мектептердің жоғары сынып (8-11 сынып) оқушылары, оның ішінде халықтың әлеуметтік осал топтарынан іріктелген оқушылар облыстық, республикалық және халықаралық олимпиадаларға, ғылыми конкурстарға қатысуға, қорытынды аттестаттауға, ҰБТ-ға, ағылшын тілі, компьютерлік және құқықтық сауатын көтеруге мүмкіндік алмақ. Бір қарағанда, әдемі жоба. Бірақ келер жылы бұл жоба грант жоспарына енбей қалса, биылғы мектеп бітірушілер нағыз бақытты жандар болып қалмақ. Осылайша, әр өңірден 100 волонтер мың баланы дайындайтын болса, олардың тізімін кім түзеді? Себебі бір облыста әлеуметтің осал тобы статусындағы тұрғындар саны кем дегенде он мыңның айналасында. Олай болса, бұл жоба әлеуметтік жағынан осал топтың өзін түгел қамти ала ма?..
Birgemiz: Saýlyq жалпыұлттық жобасында хоспистер мен онкологиялық диспансерлерде көмек көрсету үшін тартылатын волонтерлерді оқыту үшін 3 орталық құрылатынын айттық. Бұл жобаға медицина саласында білім алып жүрген студенттерді тартса, нәтижелі болар еді дейді бір ойымыз. Себебі олар денсаулық сақтау саласының өз өкілі саналады. Басқа салада білім алып жүрген жастарды волонтерлікке оқытып, дайындап болғанша атаулы жыл өте шықпай ма әрі артық шығын шығарудың керегі бар ма?
Тұрақты бағыттардың нәтижесі нешік?
Еліміздегі мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған ақпараттық-консультациялық қызмет көрсету (5 млн теңге), жастар саясаты мен балалар бастамаларын қолдау (162 млн теңге), отбасы-демографиялық және гендерлік мәселелерді шешуге жәрдемдесу (31 млн теңге), халықтың әлеуметтік осал тобын қолдау (117 млн теңге), азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерін қорғау (75 млн теңге), қоғамдық келісімді және жалпыұлттық бірлікті нығайту (29 млн теңге), сотталғандардың өз құқықтары туралы хабардар болу деңгейін арттыру мен өмірлік қиын жағдайға тап болған жастарды әлеуметтік оңалтуға бағытталған консультациялық қызметтер көрсету (27 млн теңге) АБҚО арқылы берілетін мемлекеттік грант жоспарынан түскен емес. Себебі бұл бағыт өте өзекті, сондықтан ел қазынасынан қаржы беруді құптаймыз. Ал ол жобалардың нәтижесі қандай?
Мысалы, отбасы-демографиялық және гендерлік мәселелерді шешуге жәрдемдесу бағыты ажырасуды азайта алды ма? Жоқ. Статистика Қазақстанда әрбір үшінші отбасы ажырасатынын айтады, әлем рейтингінде ажырасу бойынша 10-орында тұрмыз.
Мемлекеттік грант жоспарында жастар арасында суицидтік мінез-құлықтың алдын алуға бағытталған жобаларға да қаржы (18 млн теңге) беріледі. Ал Қазақстан Орталық Азия елдерінде өзіне қол жұмсау оқиғаларының саны бойынша көш басында тұр, өкінішке қарай. Біз бюджет қаржысына атқарылған жұмыстардан, жобалардан нәтиже көргіміз келеді.
Ақпаратқа ашықтық қажет
Мемлекеттік гранттың тұрақты бағыты – азаматтық қоғамды дамытуға, оның ішінде үкіметтік емес ұйымдар қызметінің тиімділігін арттыруға жәрдемдесу екені белгілі. Былтыр бұл бағытқа 289 млн теңгеден астам қаржы жұмсалса, биыл 248 млн теңге бөлініп отыр. Бұдан азаматтық қоғам дамыды дей аламыз ба? Айтқандай, азаматтық қоғам институттарының санатына кіретін Кәсіподақ ұйымы мен БАҚ саласы мемлекеттік гранттан сызылып қалыпты. Неге екені белгісіз, «Мемлекеттік жастар саясатын ақпараттық қолдау» бағытына 11 млн теңгеден астам қаржы бөлініп отыр. Мемлекеттің жастар саясатына БАҚ грантсыз да ақпараттық қолдау жасайтыны белгілі. Ендеше, бұл – біздіңше, басы артық бағыт. Осы тұста мемлекеттік грант жоспары қалай түзіледі, кім түзеді деген сұрақ туындайды. Бұл сауалдың жауабын АБҚО ресми сайтының «Жиі қойылатын сұрақтар» айдарынан табуға болады. Ол жерде «Үкіметтік емес ұйымдарға арналған гранттар беру жоспарын мемлекеттік саясаттың, стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың, Президент жолдауларының басым бағыттары, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдардың ұсыныстары негізінде Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі немесе жергілікті атқарушы органдар қалыптастырады» делінген.
Ал экономист, Zertteu Research Institute-нің директоры Қуаныш Оңалбаев азаматтық бастамаларды қолдау орталығының мемлекеттік гранттар жоспарындағы жобалар мақсатты ұйымдармен талқылануы тиіс деп санайды.
«Себебі жобалар құнының есебі қажеттілікке жауап беруі қажет. Қазіргі жағдайда қаржы бөлініп, конкурс жарияланып қойды, көп ұзамай грант иелері анықталады. Сондықтан енді жобалардың жүзеге асырылуының барынша ашық болуын қамтамасыз ету керек. Мысалы, менде слеттер мен халықаралық сапарларға қатысты сұрақ бар. Мұндай қымбат жоба жекелеген адамдардың туристік сапарына айналып кетпей, волонтерлікті дамытуға ықпал етуі керек. Мемлекеттік грантқа бөлінген 632 млн теңгенің 553 миллионы волонтерлікке жұмсалады. Қалған 79 млн теңге түрлі зерттеулер мен халықаралық сапарларға бағытталады. Жобалардың қай-қайсысы да тиімді болуы үшін, бірінші кезекте, барлық процесс ашық жүруі қажет. Осы елдің кез келген азаматы үшін жобалар туралы мәліметтер қолжетімді болуы керек. Мәселен, Birgemiz: Bilim жобасын алсақ, бұл жоба әр облыстағы ауылдардағы 1 мың баланы ҰБТ-ға дайындауды көздейді. «Оқушылардың барлығы мемлекеттің осындай мүмкіндік беріп отырғанынан хабардар ма?», – дейді Қ.Оңалбаев.
Есеп берудің әлегі
Мемлекеттік гранттар жоспарында «үкіметтік емес ұйымдар қызметінің тиімділігін арттыруға жәрдемдесу туралы» бағыт барын, оған бөлінген қаржы көлемін де жоғарыда жаздық. Бұл бағыт бойынша жүзеге асқан жоба нәтижесінде үкіметтік емес ұйымдардың өз жұмысын жүргізу сауаты көтерілуі тиіс. Олар жоба бойынша жұмыс атқарып қоймай, сол жұмысы туралы есеп беруді де меңгеріп алуы қажет. Алайда бізге жеткен ақпар бойынша аймақтардан астанаға келіп, қарашадан бері есебін өткізе алмай жүрген ҮЕҰ-лар бар. Жалпы, ҮЕҰ-лардың басым бөлігі жобаның есебін тапсырудың өзекті мәселе екенін айтады. Есеп берудің әлегінен шаршағандар мемлекеттік грантқа жоламастай болғандарын айтып қалды.
«Екіжақты шарт жалпылама жазылады, тараптардың іс-әрекеті нақтыланбайды, қажет болса, тапсырыс беруші қосымша ақпарат сұратуға құқылы деп жазады. Ал сосын басталады, күнде телефон шалу, ана есеп қайда, мына есеп қайда, сайтқа неге шықпай қалған? Шартта ол туралы жазылмаған десеңіз, «қосымша ақпарат сұратуға құқылы» екенін еске салады. Жүйке қалмайды. Мұндайда көше тазалап кеткің келеді», – дейді аты-жөнін атауды қаламаған сұхбаттасымыз.
Ал Жамбыл облыстық азаматтық альянсы қауымдастығының президенті Зайтжан Юлдашев жобалар есебін электронды нұсқада тапсыруды ұсынады.
«Электронды нұсқада тапсыру біз сияқты өңірлердегі ҮЕҰ-лар үшін тиімді болар еді. Себебі есеп тапсырарда көп мәселе туындайды. Астанаға қайта-қайта келуге мәжбүрміз. Келіп-кету, қонақүй шығыны табысымыздан асып кетеді. Есеп тапсыру неге күрделі десек, Есеп комитетінің талабы солай дейді. Егер шартты сақтамай, қаржы игеруде заң бұзып жатсақ, аудит жіберуге болады ғой, атқарған жұмысымызға сенбесе, біз өткізетін іс-шараларға келіп қатысып көруге де болады. Бәріне есігіміз ашық. Есеп тапсырудан қажыған соң келесі жобаларға қатысуға ниет қалмайтыны рас», – дейді ол.
Осы тұста мемлекеттік грантқа үміткер ретінде байқауға қатысар болсаңыз, өтінішті электронды нұсқада да, қағаз жүзінде де тапсыру керек екен. Бір жұмысты екі рет атқарудың тиімділігін көрген емес ек, бірақ бүгінгі талап солай болып тұр. Цифрландыруға бағыт алған елде қағаз нұсқада өтініш толтыру күлкілі жағдай. Тағы бір ескерер мәселе, мемлекеттік грант мемлекеттік бюджеттен төленеді. Ал ел қазынасынан жұмсалатын әрбір тиын қоғамның бақылауында болуы тиіс. Сондықтан жоба орындаушылардың АБҚО-ға тапсырған шығармашылық, жұмыс (қаржылық емес – ред.) есебін орталықтың ресми сайтына түгел жариялау қажет. Бүгінгі таңда орталықтың ресми сайтында ҮЕҰ-лардың жариялаған жұмыстары отызға толмайды. Басым бөлігі орыс тілінде. Осы тұста ҮЕҰ арасында мемлекеттік тілді ілгерілету бойынша іс-шараларды ұйымдастыруға да грант берілетінін астын сызып айтқымыз келеді. Алайда әзірге ҮЕҰ-ның жұмыс тілі орыс тілі күйінде тұр. Демек, бұл бағыттың да тиімділігін таразылап алған артық болмайды. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, азаматтық қоғамды дамытуға бюджеттен бөлінген қаражат нақ осы салаға жұмсалып, жобалар сапалы әрі тиімді жүзеге асуы міндет. Ол енді тек орталық оператордың ғана емес, грантты жүзеге асырушы ұйымдардың да жауапкершілігі.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ