Алматы облысы тұрғындарының 70 пайыздан астамы ауылдық жерлерде тұрады. Нақтырақ айтқанда, өңірдегі саны 2 миллионнан асып жығылған халықтың бір жарым миллионға жуығы түтінін ауылдарда түтетіп, күнделікті нәпақасын жер мен малдан тауып отыр. Алайда еліміздің өзге де өңірлеріндегідей Жетісуда да мал ұрлығы тыйылмай тұр.
Облыста халқы негізінен төрт түлікке арқа сүйеп, соның арқасында бала-шағасын асырап, жұрт қатарынан қалмай отырған тұтас аудандар бар. Кеген, Райымбек, Еңбекшіқазақ аудандары сынды таулы өңірлердегілер, Ақсу, Балқаш сияқты байтақтардың тұрғындары бірінші кезекте мал басының амандығын ойлап, ала таңды көзбен атырады.
Өкінішке қарай, Жетісу өңірі малға бай болуына қарамастан, еліміздің басқа өңірлеріндегі сияқты Алматы облысында да ет бағасы тым аспандап кетті. Сарапшылар оның себебі ретінде малдың қолға қарап қалғанын, жем-шөптің қымбаттауын, облыспен шекаралас Қырғыз елі мен сол арқылы Өзбекстанға төрт түліктің тірідей жөнелтілуі жиілегенін көлденең тартады. Ал мал шаруашылығындағылар мен қарапайым тұрғындар ауа райының жұмсақтығына байланысты қыста да жайылымда жүретін төрт түлікті, тіпті қыстай тебінге шығатын жылқының өзін өріске жібере алмай, қорада жемдеп отырудың да қымбатшылыққа әсер етіп отырғанын айтады. Өйткені құйрығын сүйреткен бөріден емес, құрығын сүйреткен ұрыдан төнер қатер мол болып тұр.
«Қазіргі кезде дандайсыған ұрылар малды ауылдың іргесін айтпағанда, қора-жайдан алып кететін болды. Қашанғы аңдисың, сәл қараусыз қалдырсаң болды, сан соғып қаласың. Еркінсігендері сондай, елді мекеннен алысқа апармай-ақ, қалтарыс-бұлтарыс тұстарда жайратып сойып, мазақтағандай тері-терсегін, бас-сирағын, ішек-қарнын жарқыратып тастап кетеді. Обал-сауапты ұмытқандар малдың буаздығына да қарамайтын болды. Сондықтан қолда бар қаржыға жем-шөбін сайлап, қораға қамап, күндіз-түні көзден таса етпеуге тырысамыз», – дейді ұрылардан әбден зәрезап болғандар.
Жақында ғана Парламент Сенаты мен Мәжілісінің депутаттары Алматы облысының аудан, қалаларын аралап, Мемлекет басшысының былтырғы Жолдауында жүктелген тапсырмалардың орындалу барысымен танысып, ел дамуының өзекті тұстары жайлы жұртшылықпен жүздесіп, алда тұрған маңызды міндеттерді талқылады. Жергілікті жұртты ненің мазалайтынына, терең толғандыратынына назар аударды. Өтініштерін тыңдады. Сол кездесулер барысында тұрғындардың түн ұйқысын қашыратын мәселелер қатарында мал ұрлығының мазалайтыны жайлы жиі айтылды. Халық Мемлекет басшысының бастамасымен ұрлықтың, оның ішінде мал ұрлығының ауыр қылмыстар санатына жатқызылғанын, жауапкершіліктің барынша қатайтылып, 10-нан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыруға дейін жаза қолданылатынын, қылмыстың аталған түрі бойынша медиация жүйесінің қолданылмайтынын қос қолдап құптайтынын білдірді. Сонымен бірге полицияның осы бағыттағы күресіне көңілдері толмайтынын да жасырған жоқ. Өйткені соңғы жылдары ауылдасының аузын аққа жарытып отырған жалғыз сиырын сойып, сатып жібергендер де, жылқыны үйірлеп, сиырды табындап, қойды қоралап ұрлағандар да екі жақтың арасындағы татуластырудың (медиацияның) кесірінен жазадан құтылып кете беретін болған. Ал жазасыз қалған қылмыстың соңы қайталай заң бұзуға әкеп соқтыратыны – дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат.
Қазақ бөрі екеш бөрінің де бөлтіріктерін өргізген апанынан жақын маңайдағы ауылдың малына шаппайтынын біледі. Ал қазіргінің ұрылары бөріден де нашар болып тұр. Өйткені олар көршісінің ауласына көз салатын дәрежеге жеткен. Былтыр есірген барымташылар Талдықорған қаласының маңындағы ауылдардың мазасын май ішкендей еткені бар. Тапа-тал түсте, көз тая бергенде қорадағы сиырды жетектеп кетіп, алысқа ұзамастан арықтың жағасында, талдың арасында сойып, шып-шырғасын шығармай алып кету жиілеген еді. Ақыры індеткен полиция сол ұрлықтарға жергілікті адамдардың да қатысы барын анықтады. Осыдан оншақты жыл бұрын Ескелді ауданында алыс-жақын елді мекендерді қан қақсатып, жылқы мен сиырды топтап ұрлаған ұйымдасқан топ қолға түскенде, оларды әйел адамның басқарып отырғанын естігенде жаға ұстағанбыз. Сөйтсек, мал ұрлығына қатысты қылмыстар арасында мұнан да сорақылары бар екен. Тағы бір ауданында атқарушы биліктегі лауазымды тұлға ұрыларға жөн сілтеп, олардың қылмысын жауып отырса, кезекті бір өңірде құқық қорғау органының қызметкері ұрылармен сыбайласып кеткен.
Күні кеше Алакөл ауданындағы Қазақстан ауылының екі тұрғынына тиесілі тоғыз асылтұқымды ірі қара ұрланды. Басында өз беттерімен іздеген зардап шегушілер арада бірнеше күн өткенде барып полицияға шағымданған. Дереу қимылдаған тәртіп сақшылары күдіктілерді ұстап, ұрланған сиырларды тапты. Барымташылар асылтұқымды ірі қараларды жергілікті фермерлерге арзан бағаға өткізіп үлгеріпті. Өздері де асылтұқымды мал өсірумен айналысып отырған шаруалардың шеттен жеткізілген қымбат ірі қаралардың құжаттарын сұрамауы, қайдан әкелінгеніне назар салмауы, олардың да ұрлықы малды тезірек сіңіріп кетуге мүдделі болғанын көрсетеді. Өкінішке қарай, ірі қараның екеуі асылдығына қарамастан сойысқа шалынып, еті сатылып кетіпті.
Құқық қорғау органдары мен атқарушы билік аталған қылмысқа қарсы қол қусырып қарап отыр деуге тағы болмайды. Еңбекшіқазақ аудандық прокуратурасы мен әкімдіктің бірлескен қанатқақты жобасы сәтті жүзеге асып жатқанын айта кеткен жөн. Бұл жобаға сай әр бас түлікке арнайы пин-код енгізілген. Соның арқасында былтыр мал ұрлығы деректері 2018 жылмен салыстырғанда 47 пайызға азайыпты. Осы ауданда жұртшылықпен кездескен халық қалаулылары аталған бастаманың нәтижесін қызыға тыңдап, алдағы кезде еліміздің барлық аймағында қолдануға ықпал етуге уәде берді.
«Ұрылардың еркінсігені рас. Дегенмен мал иелерінің жауапсыздығы да кездеседі. Көбі қолындағы төрт түліктің нақты санын ресми құжатта дұрыс жазғызбайды немесе азайтып көрсетеді. Ұрлық тіркелген кезде құжаттағы мал бірден еселеп көбейіп кетеді. Қазіргі кезде суық қолдылардан қорғанудың жолдары көп. Электронды техника дамыған. Облысымыздағы белгілі бір бизнесмен жылқыларының барлығына чип орнатып тастады. Қайда жүргенін, қалай бағыт алғанын үйінде отырып бақылай алады. Қауіп төнгенін білсе, дереу іске кіріседі. Жарайды, ондайға бұқара халықтың мүмкіндігі жоқ болар. Алайда қарапайым сақтық шараларын естен шығармаған абзал. Қолда ұстап отырған малды бірлесіп қарау, бағу, қорғаудың тиімділігі жоғары. «Құдай өзі сақтар!» деп өріске қараусыз жібере салсаң немесе қораның есігін күректің сабымен тірей салсаң, ұрламағанда қайтеді?!
Біз қарап отырғанымыз жоқ. Былтыр мал ұрлығына қатысты 680 деректің беті ашылып, 900 бас мал иелеріне қайтарылып, ұрылар тиісті орындарға тапсырылды» деген Алматы облыстық полиция департаменті баспасөз қызметінің өкілі Көбейхан Нұрахметтің айтуынша, мал ұрлығының асқынып кеткеніне тек полицияны кінәлау дұрыс емес.
Болат АБАҒАН,
Алматы облысы