«Партия Halyk банкпен бірге ауыл тұрғындарының қаржылық сауатын арттыруда» − Эльдар Жұмағазиев

 Бүгінде Қазақстанның 8 өңірінде 16 мыңнан астам тұрғын қаражатын тиімді жоспарлауды, отбасы бюджетін қалыптастыруды, несие алу мен қайтару ережелерін, қаржы пирамидалары мен алаяқтар тұзағына түспеу жолдарын және табысты бизнес құруды үйренді. Осы орайда «AMANAT» партиясының хатшысы, «Қарызсыз қоғам» жобасының жетекшісі Эльдар Жұмағазиевпен жобаның нәтижесі мен келешек жоспары жөнінде сұхбаттасқан едік.

− Эльдар Тынышбайұлы, «Қарызсыз қоғам» жобасының өзектілігі неде? Қаржы бағытындағы жобаны бастауға не түрткі болды? Мұны «AMANAT» пар­тиясының сайлауалды бағдарламасының нақты іске асуы дей аламыз ба?

−  Бұл жобаның басталуы­на Қаңтар оқиғасы әсерін ти­гізді деп ойлаймын. Шы­нын­да да, ол күндер бәрі­мізге ой салды. Әсіресе, менің есімнен кетпейтіні – Алматының тоналған сауда орындарының бі­ріндегі әбден тозығы жет­­кен, жыртық аяқкиім­нің суреті болды. Жағ­дайы жоқ адамның бұл әре­кеті ойландырмай қой­май­тыны рас. Әрине, ақтауға бол­майтын іс-әрекет, бірақ жетіспей жүр­ген, тоңып секір­ген­дердің саны елімізде қаншама?  Соны­мен қатар қаржы пирамидасына шыр­мал­ғандар, лудома­ния (ойын­құмарлық) тұзағына түс­кендер, несиеге батқан­дардың кө­беюі – қоғамымыздың ке­лең­сіз бүгіні болып отыр. Мұның бәрі психо­логия­лық тұрғыдан адамдардың дайын бол­мауы, олардың сыни тұрғы­дан ойлан­бауы, қолжетімді ақпараттың азды­ғы­нан деп ойлаймын.
Елімізде 6,5 млн адам несиесін бір күн болса да кешіктіріп төлеген, бұл халықтың үштен бір бөлігі. Әрине, бір-екі күн кешіктіріп алу – бәріміздің ба­сы­мызда болатын жағдай. Ал 1,5 млн адамның несиесін кешіктіруі 90 күннен асып кеткен. Қазақстанның қаржылық технологиялары қарыштап дамып кетті, бұл платформалар өзге елдерге үлгі деп мақтанышпен айтамыз. Ал қо­ғамымыз сол қарқынға ілесе алмай, қар­жылық бұғаудың құрбаны болып қалып отыр деп ойлаймын.

Елімізде тұтыну мәдениеті енді-енді қалыптасып келеді. Тіпті, қоғамда бар қалауын ойланбай ала беретін, несиенің пайызына үңілмей, тегін ақша деп көретін инфантилизм де байқалады. Мысалы, менің ата-анамда ешқандай несие болмаған, өйткені олар еркін тұтыну қоғамында өмір сүрген жоқ. Несие алу менің буынымнан басталды, қазір балаларымыз да осы толқынға ілесті. Осы өскелең ұрпақ тұтынушы­лық­ты жақсы меңгеріп, әр қарызды алар­да эмоция жетегінде кетпей, бай­салды шешім қабылдайды деп сенемін. Сайып келгенде бар мәселе қаржылық сауатқа, білімге келіп тіреледі.

«Қарызсыз қоғам» жобасы осы ой­лардан туған еді. Партияның сайлауал­ды бағдарламасында да халықтың табысын көтеруге байланысты көптеген тармақ бар. Аталған мәселенің бәрін сараптай келе, жоба серіктесі Halyk банкімен жобаны талқылап, тәуекелге бел будық. Біз болмасақ кім жасайды? Біз Парламент сайлауында басым дауыс жинаған партиямыз, елдің әл-ауқаты бойынша біз де жауапкершілікті сезінеміз.  

−  Бұл жобаға тек қарызға батқандар емес, кәсіп бастағысы келетіндер, қаржылық сауатты болуды үйренетіндер де қатыса ала ма?

− Біз ешкімге ешқандай шектеу қоймадық, қатысуға ниет білдірген барлық адамды қабылдадық. Себебі «Қарызсыз қоғам» – елімізде бұрын-соңды болмаған жоба. Бір қызығы, жоба қатысушылары арасында әйел­дердің үлесі көп. Тәуелсіздік алған жыл­дары қайта құру заманында, эко­номикалық байланыстардың бәрі үзіл­ген шақта бас көтеріп, жаңа заманға бейімделіп, елге тірек болған да әйелдер еді. Олардың ерік-жігеріне бас иеміз және жобамызға көптеп қатысқанына қуанамыз. Неге десеңіз, көп жағдайда отбасының берекесі, бюджетін ұстау­шы – әйел. Сондықтан әйелдер жаңа білім алайын, жаңа дағдыларды үйренейін, табыс арттырайын деген ниетпен келсе, біздің жобамыз өміршең әрі нәтижелі болмақ.  

«Қарызсыз қоғам» курстары биыл 2 мамырда бастау алды және 20 мау­сымға дейінгі аралықта республиканың 8 өңірінде 16 мың тұрғын қаржылық сауат бойынша жаңа білім алды. Олардың білім деңгейін қарағанда, ба­сым бөлігі, яки 43,6%-ы колледж-тех­никум сияқты орта мамандан­дырылған білімі барлар бо­лып шықты. Қатысушы­лардың тағы 38,4%-ы – жо­ғары білімді болса, 18%-ы – мектептен кейін оқы­маған.

Әлеуметтік статустары бойынша, біздің қатысушылардың 17,6%-ы – бюджеттік сала мамандары, 14%-ы  – жұ­мыссыз, 10,5%-ы – өзін-өзі жұмыс­пен қамтығандар және 8,4%-ға жуығы – кәсіпкерлер. Олар қаржылық курсқа қатысып, кәсіптерін әрі қарай дөң­гелетіп әкеткісі келеді.

Тағы бір қызықты дерек – «Қарызсыз қоғам» қатысушыларының 65 пайызы – көпбалалы отбасы өкілдері, 34% қатысушының үйінде бес және одан көп адам бар.

Сонымен бірге республика бойынша білім алушылардың 75,5%-ында несиесі бар, 24% қатысушы екі немесе одан да көп несие алған. Үсті-үстіне несие ала берген кейстер де бар.

− Курстың қазақ тілінде офлайн оқы­тылуы, шалғайдағы ауыл-аймақ­тарға айрықша мән беру де маңызды ғой? Өңірлерді таңдау қалай жүргізілді?

− Қаржылық сауат жөнінде қазақ тіліндегі контент аз. Бір жағынан әлеу­меттік желіде өзін маманмын деп та­ныстырып, курс өткізетіндер көп екен. Бірақ тыңдап қарасаңыз, халықты оқытып отырғандардың өздерінің білім деңгейін тексеру керек сияқты. Соған байланысты сапалы білім беру үшін өзіміз қазақша контент жасауды ұйғар­дық. Сосын қаржылық менторларды арнайы дайындап, ауыл-ауылда офлайн оқытуды бастадық. Себебі онлайн сабақта көп жағдайда кері байланыс болмайды, ал қаржы тақырыбында тұр­ғындар қоятын сұрақ көп.

Екіншіден, білікті сарапшылар қа­лаларда тұрады, ауылға ешкімнің бар­ғысы жоқ. Қала тұрғындары кез келген тақырыпта курс іздеп таба алады. Сондықтан біз қаладан гөрі ауыл­дарға басымдық бердік. Банк­тердің, қаржы­лық институттардың айтуынша, осын­дай қаржылық білімге мұқтаж аудандар оңтүстік пен батыс аймақтарда жиі байқалған. Сондықтан 8 өңірдің төртеуі батыс, үшеуі оңтүстік облыстар және Солтүстік Қазақстан облысын қостық.

Қазір 20 өңірдің 8-ін қамтысақ, қалған 12 өңірді жаңа жылдан кейін қолға аламыз. Себебі біздің оқуымызда, сарапшылар арасында да белгілі бір кемшіліктер болуы мүмкін. Сондықтан жаңа жылға дейін курстың кем-кетігін түзеп, толықтырамыз. Тұтас елге білім беру үшін қосымша 120 ментор керек болады, оларды дайындаймыз. Келесі жылдан бастап барлық облыс пен үш мегаполисте курстар өткіземіз. Өйткені ауылда табыс таппаған тұрғындар үлкен қалаларды паналап жүр. Олар қалай күн көріп жатыр, қалай табыс табады деген сұрақтар бізді де алаңдатады. Сол се­бепті жоба серіктестеріне, үлкен мега­полис айналасындағы аудандарда қар­жылық сауат курсын өткізуді ұсындық.  

− Бұл жобаның жалғасы қандай форматта өрбуі мүмкін?

− Формат айтарлықтай өзгеруі мүм­кін. Себебі қазір мәселенің салдарымен күресіп жатырмыз. Енді біз қаржылық сауат сабақтарын мектепте 9-11-сынып оқушыларына, сосын колледж бен жоғары оқу орындарында өткізгіміз келеді. Өйткені олар – болашақта несие алуға мүмкіндігі бар адамдар. Қажет болса, қосымша пән ретінде оқытуға оқулықты да өзіміз әзірлейміз. Ондай тәжірибе бізде бар. Жұмыс тобындағы сарапшы мамандарымыз бұрын мек­тептерге «Кәсіпкерлік негізі» оқулығын жазған. Әсіресе, студенттер арасында қаржылық сауатқа қызығушылық өте жоғары. Статистика бойынша түрлі қаржы пирамидасына алданған студент көп. Кей адамдар студент баласының стипендиясына сеніп, несие алғызады екен. Ондай да мәселе бар.

Біздің негізгі жұмысымыз – халық­тың қазіргі шешім қабылдау жүйесін өзгерту, жаңа үнемдеу әдетін қалып­тастыру. Мысалы, көптеген адам той жасағысы келсе, қымбат дүние алғысы келсе, бірден банкке жүгініп, несие рәсімдейді. Ал біз ең алдымен қаражат жинауды, несиеге ұрынбай, жинаған ақшаны ғана жұмсауды ұсынамыз. Сондай-ақ біздің курсқа қатысушылар мамандардан табысты арттыру жол­дарын сұрапты.  

Қазір халыққа ұнап жатқаны – депозит ашу. Оқу барысында кіріс-шы­ғысты есептегенде, көптеген отбасының кешкі астан кейін, дүкеннен шемішке, газдалған сусын, чипсы әкеліп жейтіні айтылды. Бұл – қосымша шығын. Де­мек, оған жұмсалатын ақшаны депозит­ке салуға болады. Осындай жинау дағ­дысын көбірек насихаттаймыз. Қазір халық «Қарызсыз қоғам» атты депозит ашыңдар деп ұсыныс айтты. Өйткені олардың салатын қаражаты көп емес, бірақ бастапқыда жоғары пайыздық мөлшерлеме едәуір ынталандырар еді.

Тағы бір қатысушымыз өмірінде санаторийге барып ем алмаған екен. Зейнетке шығуына екі жыл қалғанда біздің курсқа қатысып, депозит ашып, мақсатты қаражат жинай бастады. Қаржылық ұйымдармен кездескенде той жасауға, демалуға, көлік алуға жеке депозиттер ашуды ұсындық. Мысалы, Сарыағаштағы санаторий 150 мың теңге, негізгі үлесін өзі жинаса, депозит­тің пайыздық сыйақымен керекті мөлшердегі қаражат жиналуы мүмкін. Сондай серіктес жоба керек. Себебі адамдарға нақтылық қажет, демалысқа ақша жинайын деген ой болуы мүмкін, бірақ нақты қайда баратынын білсе, мақсатына қол жеткізеді. Ұсынымыз қабылданса, қаржылық ұйымдарда осындай санаттағы адамдарға басқа депозит түрлері пайда болады. Бұл өз кезегінде ақша жинау мәдениетін қалыптастыруы тиіс.

Оқу процесінде ауыл тұрғындары шығындарын жабу үшін табысын арттыру керегін түсінді. Қатысушылар­дың көбі кәсіпкерліктің негізін оқы­тыңдар деп сұрап жатыр. Партияның ұйытқы болуымен «Ауыл аманаты» жобасы басталған болатын. «Қарызсыз қоғам» қатысушыларын «Ауыл ама­наты» жобасымен ұштастыру қажет де­ген ой келді. «Ауыл аманаты» бағдар­ламасы шеңберінде 2,5 пайызбен несие беру, кооперация құру мүмкіндіктері бар.  Табыс табатын дағдыларды, мы­салы мал бордақылауды технологияға сай оқыту курстарын ұйымдастырып жатырмыз. Мал бағуды бәріміз білеміз, бала күнімізден көріп өстік. Бірақ әрі қарай үңіліп қарасаңыз, мал асырап отырғандардың көбі жемшөп берудің технологиялық циклдерін сақтамайды. Мысалы, малды бордақылау циклі дұрыс болса, ірі қара күн сайын 0,8 -1,5 келі салмақ қосуы керек.

Демек, «AMANAT» партиясы бір жағынан халыққа ақша үнемдеуді үйретсе, екінші жобасында – табыс арттыруға себепкер болып отыр. Осы­лайша, партияның бір жобасы екінші жобасымен ұштасып, қоғамға жақсы әсерін тигізеді деп үміттенемін.

− Халықтың бұл жобаға ой-пікірі қалай? Есіңізде қалған нақты оқиғалар мен кейстер бар ма?

− Халықтың реакциясы жақсы. Менің ең үлкен қорқынышым: адамдар 5 күн бойы сабаққа келе ме деген ой болды. Алғашқы күні бәрі келер, ал екінші-үшінші күндері оларды қы­зықтыру үшін не айтуымыз керек деп көп ойландық. Мұнда оқытушылардың тәжірибесі, қарым-қатынас құра алуы жақсы көмектесті.

Оқу процесі өте тиянақты өтіп жатыр, фотоларды көрсеңіз, адамдар дәптер әкеліп, кіріс-шығыстарын санайды. Сонда эмоционалды тұрғыда өз-өздеріне реніш пайда болады. Мә­селен, «Алға қойған өмірлік мақсатыңыз қандай?» деген сұрақ қойылады. Әдетте көпшілігі «Балаларымды аяққа тұр­ғызу» деп жауап береді. Бірақ шығын­дарын қарасақ, балаларына бір тиын да жұм­самауы мүмкін, балаға не кітап алын­баған, не үйірмелерге жібермеген. Сонда «өмірлік мақсатыңызды қалай орындап жатырсыз?» деген сұрақ туын­дайды.  

Тағы бір есте қалған оқиға – Ақтөбе облысының Қобда ауданындағы курсқа көршілес ауыл-аймақтан тұрғындар келіп оқыды. Сонда бір қария қатысу­шымыз бар, өзі бұрын мұғалім болған. Ақсақал күнде сабаққа келеді, ал ауыл адамдары оны жиналып күтіп отыратын көрінеді. Осылайша, зейнет­тегі ұстаз күн сайын не үйренгенін бар­ша ауылға түсіндіреді екен. Біздің жобамыздың құндылығы осы, бұл оқуға халық шөл­деп отыр. Бұған дейін ауылдарда қар­жылық сауат жөнінде ешкім жұмыс жүргізбеген. Бұл қоғам­ның дерті болса, біз оны жеңуіміз керек.
«Қарызсыз қоғам» жобасынан кейінгі нәтиже қандай болуы керек деп өзіме сұрақ қоямын. Қазіргі жас ұрпақ өскенде несиені егжей-тегжейлі зерт­теп, табыс мөлшерін өлшеп барып алатын деңгейге жетер деп үміттенемін. Сол үшін де оқыту курстарын өткізіп жатырмыз. Несиені алған соң міндетті түрде төлеу керек. Бәріне банкті кінә­лай беруге болмайды. Жасы 18-ден асқан, төлқұжаты бар адам шешімді өзі қабылдайды. Бірақ осындай қате шешімдер бара-бара азаятынына сенімдімін. Мақсатымыз – сол.

− Телефонмен хабарласатын алаяқ­тар, қаржылық пирамидалар мәселесі күн тәртібінен түспей тұр. Бұл ретте халықтың жеке деректері тиісті дәрежеде қорғалып жатыр ма деген сұрақ туын­дайды. Партия деңгейінде бұл проб­лемалармен күрес жүргізесіздер ме?

− Әрине, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігімен бірлесіп, көптеген мәселені талқылап жатырмыз. Жуырда банктердің өкілдерімен кез­дескенде де осы мәселелерді айттым, партия қазір ақпарат жинап жатыр. Біз Мәжілісте басым дауыс жинаған пар­тиямыз, сондықтан көптеген мәселеге халық ренішін туғызып жатса, оларға қатысты өз ұстанымымызды айтамыз. Керек болса, заңға да өзгеріс енгіземіз деп қаржы ұйымдарына айттық.   
Несиенің пайызына шек қою мә­селесін де көтергіміз келеді. Адамдар банк талаптарына үңіліп қарамайды. Банк келісімшартындағы ұсақ шрифт­терді оқитындар аз. Еш кепілсіз несие халыққа оп-оңай беріліп жатыр. Тарихи тұрғыда Қазақстан қоғамы осындай кезеңнен өтуі де керек шығар. Қар­жы­лық технологиялардың өте қатты қар­қынмен дамуы, сонымен қатар қоға­мымызда етек алған жаппай қар­жылық сауатсыздық – үлкен әлеу­меттік мәсе­ле­лерге әкеліп соқтырды.  Біз осыдан са­бақ алуымыз керек, біздің келесі ұр­пақ бұл қателіктерді қайта­ламауы тиіс.

− Қандай тығырық болса да шығуға болады ғой? «Өзін-өзі банкроттық деп жариялау туралы» заң халыққа қалай көмектеседі?

− Шын тығырыққа тірелгендер де банкроттық талабына сәйкес келмей жатыр. Себебі банк есепшотына соңғы 12 айда бір теңге де табыс түспеуі керек.

Екіншіден, банкрот болған адам­дарға 5 жылға дейін несие берілмейді. Менің ойымша, бұл да қиын шешім. Олар несие ала алмаса, табыс таба ал­маса тағы бір әлеуметтік шиеленіс туын­­дауы мүмкін. Қаржы нарығы агент­­тігімен сөйлескенде банкрот бол­ған адамдарды оқыту арқылы тәжіри­бесін көтеріп, несие алуға мүмкіндік беруді ұсындық.

  Сұхбаттасқан
Нұрлан Сәрсенғалиұлы